بی شک آداب و رسومی که در عید نوروز میان مردم معمول است و به شکل سنت ملی در میان ایرانیان و کشورهای دیگری درآمده، در شمار اموری است که اسلام به صورت کلی، بر آن تأکید نهاده است.[۱]
سنت هایی پسندیده از قبیل نظافت، خانه تکانی، کمک به ارحام و بستگان و افراد نیازمند و آبرومند برای تهیه لباس و وسایل اولیه زندگی که بسیار پرثمر و مفید است، و نیز دید و بازدید و صله رحم و ملاقات دوستان و رفع کدورت ها و بیرون ریختن غم و اندوه ها از دل و آماده شدن برای فعالیت های مختلف ثمربخش در سال نو، و مانند اینها، همه و همه از جمله جنبه های مثبت مراسم نوروزی است.[۲]
لیکن در این میان، بیش از همه باید به سنت زیبای دعای تحویل سال اشاره کرد؛ دعایی سراسر معنوی و شور انگیز، که سبب شده است مردم همواره این دعا را در لحظه تحویل سال در مساجد و اماکن متبرکه به صورت دسته جمعی و انفرادی بخوانند.[۳]
بی شک دعایی که در ایام نوروز زمزمه می شود، و عطر آن تمام مساجد و مراکز عبادی مؤمنان را در سراسر جهان فرامی گیرد،[۴] تفسیری جز عشق مردم به پروردگار، و شوق آنها برای رسیدن به محبوب ندارد.[۵] و نشانه ای دیگر از رحمت و عطوفت اسلامی است. بدین شکل که مسلمانان برای رفع مشکلات خود و همه انسان ها دست نیاز به سوی آن احد بی نیاز دراز می کنند.[۶]
نکتۀ مهم این است که این دعای نورانی نباید تنها از زبان انسان صادر شود بلکه باید از تمام وجود انسان برخیزد و قلب و روح از طریق دعا باید پیوند نزدیک با خدا پیدا کند و همانند قطره ای که به اقیانوس بی پایان می پیوندد اتصال معنوی با آن مبدأ بزرگ قدرت بیابد و زبان در این قسمت، صرفاً نماینده تمام ذرات هستی و اعضا و جوارح باشد، همۀ این امور از ضرورت شرح و بررسی مضامین آن دعای ارزشمند حکایت دارد؛[۷] چرا که تبیین دعای نورانی تحویل سال با تمام جزئیات با توجه به طلب حاجات از خداوند،علاوه بر آنکه نشان می دهد انسان تا چه حد به خداوند متعال محتاج و نیازمند است، عشق و علاقه مردم به خداوند را بیش از پیش آشکار می سازد.[۸]
سند دعای «یا مقلب القلوب و الابصار»
مرحوم علامه مجلسی رحمه الله، دعای تحویل سال را جزء اعمال روز اول فروردین شمرده است.[۹] شیخ عباس قمی نیز آن را در کتاب مفاتیح الجنان نقل کرده است؛ لذا در برخی از کتب آمده است که در وقت تحویل سال، این دعا را که مضمون خوب و سازنده ای دارد، بخوانند:[۱۰] «یا مقلب القلوب و الأبصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محول الحول والأحوال، حول حالنا إلی احسن الحال؛[۱۱] ای کسی که تحول دل ها و گردش چشم ها در دست توست. ای تدبیر کننده شب و روز و ای تغییر دهنده سال و حال؛ حال ما را به بهترین حال، تغییر ده!»[۱۲]
مفهوم قلب در بیان قرآن
در فراز ابتدایی دعای تحویل سال می خوانیم: «یا مقلب القلوب و الأبصار ؛[۱۳] ای کسی که تحول دل ها و گردش چشم ها در دست توست.»[۱۴]
« قلب» در قرآن به معانی گوناگونی آمده است:[۱۵]
۱. به معنی عقل و درک چنان که در قرآن می خوانیم:« إن فی ذلک لذکری لمن کان له قلب ؛[۱۶] در این مطالب تذکر و یادآوری است برای آنان که نیروی عقل و درک داشته باشند».[۱۷]
۲. به معنی روح و جان، چنان که در قرآن آمده است:« و إذ زاغت الأبصار و بلغت القلوب الحناجر؛[۱۸] هنگامی که چشم ها از وحشت فرو مانده و جان ها به لب رسیده بود».[۱۹]
۳. به معنی مرکز عواطف:« سألقی فی قلوب الذین کفروا الرعب ؛[۲۰] بزودی در دل کافران ترس ایجاد می کنم». و در جای دیگر از کلام وحی می خوانیم:« فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک ؛[۲۱] ... اگر سنگدل بودی از اطرافت پراکنده می شدند».[۲۲]
قلب مرکز ادراکات یا همان«مغز و دستگاه اعصاب است»، لذا هنگامی که مطلب فکری برای ما پیش می آید احساس می کنیم با مغز خویش آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم. (اگر چه مغز و سلسله اعصاب در واقع وسیله و ابزاری هستند برای روح).[۲۳]
از سوی دیگر قلب، مرکز عواطف است یعنی همان قلب صنوبری که در بخش چپ سینه قرار دارد و مسائل عاطفی در مرحله اول روی همین مرکز اثر می گذارد، اولین جرقه از قلب شروع می شود.[۲۴]
ما بالوجدان هنگامی که با مصیبتی روبرو می شویم فشار آن را روی همین قلب صنوبری احساس می کنیم، و هم چنان وقتی که به مطلب سرورانگیزی بر می خوریم فرح و انبساط را در همین مرکز احساس می کنیم.[۲۵]
البته درست است که مرکز اصلی«ادراکات» و« عواطف» همگی روان و روح آدمی است ولی عکس العمل های جسمی آنها متفاوت است؛ عکس العمل درک و فهم نخستین بار در دستگاه مغز آشکار می شود، ولی عکس العمل مسائل عاطفی از قبیل محبت، عداوت، ترس، آرامش، شادی و غم در قلب انسان ظاهر می گردد، به طوری که به هنگام ایجاد این امور به روشنی اثر آنها را در قلب خود احساس می کنیم.[۲۶]
نتیجه اینکه اگر در قرآن مسائل عاطفی به قلب و مسائل عقلی به قلب (به معنی عقل یا مغز) نسبت داده شده، سخنی به گزاف نرفته است.[۲۷]
از همه اینها گذشته قلب به معنای عضو مخصوص نقش مهمی در حیات و بقای انسان دارد، به طوری که یک لحظه توقف آن با نابودی همراه است، بنابراین چه مانعی دارد که فعالیت های فکری و عاطفی به آن نسبت داده شود.[۲۸]
بصیرت از دیدگاه قرآن
«بصیر» از بصر (بر وزن سفر) به معنای عضو بینائی یعنی چشم است[۲۹]، و گاه به قوه بینائی نیز گفته شده، و به همین مناسبت به معنای قوه ادراک و بینائی درون نیز بصیرت و بصر اطلاق شده است، چنانکه در قرآن کریم[۳۰] می خوانیم: «فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید؛ما پرده را از چشم تو کنار زدیم، و امروز چشمت تیزبین است».[۳۱]
لذا گاهی واژه «بصیر» به افراد نابینا، اطلاق می شود، ظاهرا این استعمال به خاطر آن است که افراد نابینا غالبا از نیروی ادراک قوی تری بهره مندند، و فقدان حس بینائی خود را با قوت تفکر و بصیرت، جبران می کنند؛[۳۲] همانگونه که ما در فارسی نیز به افراد نابینا، روشندل می گوئیم.[۳۳]
لذا «بصیرت » به سه معنای «چشم» و «نیروی چشم» و «قوه ادراک و علم» اطلاق شده است[۳۴]،[۳۵] همانگونه که «أبصار» جمع «بصر» به معنای بینایی و چشم است.[۳۶]،[۳۷]
«بصیرت» و «ابصار» که به معنای بینایی است گاه با چشم ظاهر صورت می گیرد و جنبه حسی دارد، و گاه با چشم درون و عقل خرد و به معنای ادراکات عقلی است.[۳۸] همانگونه که از مجموع کلمات اهل لغت و موارد استعمال آن استفاده می شود که این واژه نخست به معنای عضو بینائی، و سپس قوه بینائی است، و بعد به معنای درک باطنی و علم به کار رفته است.[۳۹]
قرآن مجید گاه می گوید: « بل الأنسان علی نفسه بصیرة؛[۴۰] انسان نسبت به خویشتن بصیرت و آگاهی دارد »و گاه به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می گوید: « قل هذه سبیلی أدعوا إلی الله علی بصیرة أنا ومن اتبعنی؛[۴۱] به مردم بگو: این راه من است که من و پیروانم با بصیرت کامل همگان را به سوی خدا دعوت می کنیم» مسلماً در تمام این موارد بصیرت به معنای آگاهی هایی است که از طریق خرد برای انسان پیدا می شود.[۴۲]
دلیل جمع بودن «ابصار» و «قلوب»
در آیات قرآن[۴۳] و حتی دعاهایی هم چون دعای تحویل سال، قلب و بصر غالباً به صورت جمع (قلوب و ابصار) آمده است، اما به راستی نکته آن چیست؟[۴۴]
بعضی از مفسران گفته اند قلب و بصر به معنای اسمی «عضو خاص» استعمال شده، از این جهت به صورت جمع آمده است.[۴۵]
هم چنین در پاسخ به این پرسش می توان از طریق وجه ذوقی و علمی به آن پاسخ گفت و آن اینکه تنوع ادراکات قلبی و مشاهدات با چشم، فوق العاده زیاد است و به خاطر این مسأله، قلوب و ابصار بصورت جمع ذکر شده است.[۴۶] چرا که هر فردی با قلب و فکر خود چیزهای گوناگون را درک می کند و همچنین با چشم، الوان، اشکال و اندازه ها را احساس می کند و چون مدرکات این دو عضو متعدد و فوق العاده متنوعند، از این لحاظ گویا هر فردی از ما دارای قلب ها و چشم هاست.[۴۷]
در فیزیک جدید نیز می خوانیم امواج نورها و رنگ هایی که قابل رؤیت هستند از میلیون ها می گذرد.[۴۸] لذا تنوع چیزهایی که با چشم دیده می شود و همچنین اموری را که انسان با فکر خود درک می کند فوق العاده تنوع دارند.[۴۹]
خدا مقلب القلوب است
شک نیست که منظور از قلب، دگرگونی در روح و عقل است و اما اینکه خدا چگونه میان انسان و روح و عقل او قرار می گیرد از دعای «یا مقلب القلوب و الأبصار ؛[۵۰] ای کسی که گردش دل ها و فکرها به دست تو است.»[۵۱]
بی شک هنگامی که انسان توبه می کند و ایمان به خدا می آورد دگرگونی عمیقی در سراسر وجودش پیدا می شود، و به خاطر همین تحول و انقلاب درونی، سیئات اعمالش در آینده تبدیل به حسنات می شود،و این توفیق الهی را در سایه ایمان و توبه پیدا می کند.زیرا خداوند به لطف و کرمش و فضل و انعامش بعد از توبه کردن؛ سیئات اعمال او را محو می کند، و به جای آن حسنات می نشاند.[۵۲] و اینچنین خدا او را مشمول لطف و هدایتش قرار می دهد و انقلاب روحی تمام عیار، برای انسان حاصل می شود.[۵۳]
آری خداوند در همه جا حاضر و ناظر و به همه موجودات احاطه دارد در عین اینکه با موجودات این جهان یکی نیست از آنها هم جدا و بیگانه نمی باشد، مرگ و حیات، علم و قدرت، آرامش و امنیت، توفیق و سعادت همه در دست او و به قدرت اوست و به همین دلیل نه انسان چیزی را می تواند از او مکتوم دارد و نه کاری را بی توفیق او انجام دهد و نه سزاوار است به غیر او روی آورد و از غیر او تقاضا کند، چرا که او مالک همه چیز است و محیط به تمام وجود انسان! [۵۴]
از بهار طبیعت تا بهار قلب ها
«قلب» به معنای «دگرگون کردن» و حرکت از حالی به حالی دیگر است و به روح و عقل و علم و فهم و شعور اطلاق می گردد، و این به خاطر آن است که هم قلب جسمانی و هم قلب روحانی دائما در دگرگونی و حرکت و تغییر است، چنان که بعضی از ارباب لغت گفته اند:[۵۵]
ماسمی القلب الامن تقلبه والرأی یصرف بالانسان اطوارا![۵۶]
«قلب» را به این خاطر قلب نامیده اند که دائما دگرگون می شود و عقیده و رأی انسان را به اشکال مختلف در می آورد».[۵۷]
حال این انقلاب و دگرگونی در طبیعت نیز رخ می دهد؛ در فصل زمستان نگاهی به چهره طبیعت می کنیم همه جا بوی مرگ می دهد درختان کاملا از برگ و گل و میوه برهنه شده، و چوب خشک بی هیچ حرکتی بر جای باقی مانده، نه گلی می خندد، نه شکوفه ای می شکفد و نه جنبش حیات در کوه ها و صحراها به چشم می خورد.[۵۸]
لیکن وقتی فصل بهار فرا می رسد، هوا ملایم می شود، قطرات باران حیات بخش نازل می گردد، یک مرتبه جنبشی در سراسر طبیعت آشکار می شود: گیاهان می رویند، درختان برگ می آورند، شکوفه ها و گل ها ظاهر می شوند، پرندگان بر شاخه های درختان جای می گیرند، و شور «محشر» بپا می شود![۵۹]
آری در طبیعت بهاری، حقیقت شکافته شدن دانه های گیاهان و جوانه زدن یکی از حساس ترین و در عین حال زیباترین لحظه وجود گیاه را تشکیل می دهد و درست شبیه لحظه تولد انسان از مادر است، این لحظه حساس از عجائب قدرت خدا است، لحظه تقلب و دگرگونی و تغییر شکل و گام نهادن از جهانی به جهانی دیگر، به راستی این چه نیروئی است که به جوانه فوق العاده ظریف این قدرت را می بخشد که دیوار محکم هسته و دانه را بشکافد، سرفراز و سربلند از آن بستر استراحت برخیزد، و از آن ظلمتکده رحم مادر خویش گام بیرون نهد و به جلوه گری پردازد؟![۶۰]
البته این منظره زیبا که در فصل بهار در دامان صحرا و کوهسار می بینیم به همین حال باقی نمی ماند، بلکه فصل خزان فرا می رسد برگها پژمرده می شوند، شاخه ها عریان می شوند، و آوای حیات به خاموشی می گراید.[۶۱]
لذا عید نوروز یک عید طبیعی در جهان آفرینش است؛ و دگرگونی فصل زمستان به سوی طبیعت بهاری، همراه با حیات طبیعت به فرمان خدا شروع می شود، شکوفه ها و برگ ها و گل ها بر شاخسار درختان آشکار می گردد و نشاط و جنبش و حرکت در تمام عالم حیات آغاز می شود، همگام و همراه شدن با این پدیده عالم آفرینش، همگامی با سنت های الهی است.[۶۲]
زندگی پر زرق و برق انسان ها نیز همین گونه است. این نعمت های گوناگون، این پست ها و مقام ها و مانند آن نیز جاودانی نیستند، روزی فرا می رسد که به جز یک قبرستان خشک و خاموش از این جامعه ها چیزی باقی نمی ماند لذا طرح دعای «یا مقلب القلوب و الأبصار ؛[۶۳] ای کسی که تحول دل ها و گردش چشم ها در دست توست.»[۶۴] به شدت معنادار می شود.[۶۵]
چرا که آیینه قلب تا زنگار هوا و هوس دارد، چهره حقیقت در آن منعکس نمی شود و تا انسان در سیاه چال طبیعت زندانی است به آسمان حقیقت پرواز نمی کند و تا گرد و غبار فضای اطراف او را پر کرده، جمال دل آرای یار را هرچند به او نزدیک باشد، نمی بیند و چه زیبا می گوید، حافظ:[۶۶]
تو کز سرای طبیعت نمی روی بیرون کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد
جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد
صفای قلب و بصیرت از کدورات ظلمت طبیعت و پلیدی های معاصی و پاک کردن نفس از رسوم عادات و زشتی های شهوت و بالجمله زدودن زنگارهایی که بر قلب نشسته است، زنگارهایی که قرآن می فرماید: «بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون؛[۶۷] بلکه زنگ نهاده بر دل های آنها (مکذبان) آنچه انجام دادند» در فراز« یا مقلب القلوب و الابصار» به منزله صیقل دادن آینه از زنگارهاو کثافات است.[۶۸]
هم چنین دگرگونی های مرتبط با طبیعت، موید نشانه های آخرت در زندگی همین دنیا است: باز گشت زمین مرده به حیات در فصل بهار، بارور شدن درختانی که در فصل زمستان از کار افتاده بود و مشاهده عظمت قدرت خدا در مجموعه آفرینش، همگی دلیل بر امکان زندگی پس از مرگ است.[۶۹]
اگر زندگی بعد از مرگ مفهوم نداشت ما این صحنه را هر سال در برابر چشم خود نمی دیدیم، اگر زندگی بعد از مرگ امری محال، و سخنی جنون آمیز باشد، به صورت یک امر حسی در برابر چشمانمان تکرار نمی شود. چه فرق می کند حیات زمین بعد از مرگ یا حیات انسان بعد از مردن؟[۷۰]
حال وقتی قلب آدمی همچون آیینه است و وجود هستی پروردگار همچون آفتاب عالمتاب. اگر این آیینه را زنگار هوی و هوس تیره و تار کند نوری در آن منعکس نخواهد شد، اما هنگامی که دعای «یا مقلب القلوب و الأبصار ؛[۷۱] ای کسی که تحول دل ها و گردش چشم ها در دست توست.»[۷۲] در پی آنیم تا قلوب انسان ها، در پرتو تقوا و پرهیزگاری صیقل داده شود و زنگارها از میان برود، نور خیره کننده آن آفتاب پرفروغ در آن منعکس می شود و همه جا را روشن سازد و از این طریق حیات طیبه انسان در دنیا و آخرت محقق گردد.[۷۳]
دل حرم خداست در حرم خدا غیر خدا را منشان!
این حالت که به هنگام ظهور مشکلات به یاد خدا بیفتند و در راحتی او را فراموش کنند، حالت بسیاری از مردم است، در این گونه افراد، طبیعت ثانوی، فراموشکاری است و عدم توجه به واقعیات زندگی.[۷۴]
بنا بر این توجه به خدا و واقعیات زندگی، یک حالت استثنایی برای آنها محسوب می شود که نیاز به عوامل فوق العاده دارد، ما دام که آن حالت فوق العاده [۷۵] موجود است به یاد خدا هستند، اما به محض اینکه بر طرف شد به طبیعت انحرافی خود بازمی گردند، و خدا را به دست فراموشی می سپرند.[۷۶]
خلاصه کمتر کسی را می توان پیدا کرد که در مشکلات سخت و طاقت فرسا به پیشگاه با عظمت خدا سر فرود نیاورد ولی می دانیم این بیداری و« توجه اضطراری»، بی ارزش است.[۷۷]
افراد با ایمان و مسلمانان راستین، آنها هستند که در راحتی و بلا، در سلامت و بیماری، در فراوانی و قحطی، در زندان و بر تخت قدرت، و خلاصه در همه حال به یاد او می باشند، و اصولاً این تغییر حالات به هیچوجه آنها را دگرگون نمیسازد.[۷۸]
حال درخواست از درگاه خدای متعال مبنی بر انقلاب در قلب و بصیرت، نشانه آن است که انسان به سبب نسیان از یاد حق و انس با دنیا و هواهای نفسانی، نیازمند تحول قلبی و روشنایی چشمان دل است؛ به بیان نورانی امام صادق علیه السلام که فرمود:«القلب حرم الله فلا تسکن حرم الله غیر الله ؛ قلب حرم خداست، غیر خدا را در حرم خدا ساکن مکن».[۷۹]،[۸۰] و نیز تغییر و تحول در نگرش و بصیرت آدمی« المؤمن ینظر بنور الله؛ «انسان با ایمان با نور خدا نگاه می کند» اشاره به این حقیقت است که دگرگونی واقعی در قلوب و ابصار به دست او است و تنها فضل و عنایت خدای رحمان است که می‌تواند با دو دست جلال و جمال خویش آیینه دل را از غبار اغیار بزداید و آن را به نور بصیرت مزین کند.[۸۱]
«نوری» که تنها قرآن و تعلیمات پیامبر صلی الله علیه و آله نیست، بلکه علاوه بر این، ایمان به خدا، بینش و درک تازه ای به انسان می بخشد؛ افق دید انسان را از زندگی محدود مادی و چهار دیوار عالم ماده فراتر برده و در عالمی فوق العاده وسیع فرو می برد.[۸۲]
در پرتو این نور و بصیرت قلبی می توان راه زندگی خود را در میان مردم پیدا کرد، و از بسیاری اشتباهات که دیگران به خاطر آز و طمع، و به علت تفکر محدود مادی، و یا غلبه خودخواهی و هوی و هوس، گرفتار آن می شوند مصون و محفوظ ماند.[۸۳]
ثبات قدم و استحکام در دینداری پس از دگرگونی
گفتنی است از جمله شرایط تقلب قلب این است که گام های ما استوار باشد تا از جا کنده نشود و فرار نکنیم، در حقیقت فراز نخست دعا جنبه باطنی و درونی داشت لیکن ثبات قدم از نتائج تحقق کامل دگرگونی است.[۸۴]
اینجا است که باید خود را به خدا سپرد و از او هدایت خواست.حتی در بعضی از روایات آمده است که شخص پیامبر اسلام ص نیز خود را به خدا می سپرد، و بسیار این دعا را تکرار می کرد:«یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینک ؛ ای کسی که دل ها را می گردانی قلب من را بر دین خودت ثابت بدار»[۸۵]
ذکری برای رسیدن به آرامش و از بین رفتن اضطراب
جمله کوتاه و پر معنای «یا مقلب القلوب و الأبصار؛[۸۶] ای کسی که تحول دل ها و گردش چشم ها در دست توست»[۸۷] از یک سو، اشاره به اهمیت دگرگونی و تقلب قلب در جهان هستی و مسایل زندگی می کند که سبب بصیرت کامل و معرفة الله می شود و از سوی دیگر، اشاره به تداوم یاد خدا می نماید، که سبب احیای قلوب و آرامش دل هاست[۸۸]
این مسأله از آن جهت است که قلب در اصل به معنی تغییر و تحول و به اصطلاح قلب و انقلاب است، و از آنجا که فکر و عقل انسان دائما در حال دگرگونی است به آن« قلب » گفته شده است، و به همین دلیل در آیات قرآن روی مساله سکینه و آرامش دل، و یا اطمینان قلب تکیه شده است، «هو الذی أنزل السکینة فی قلوب المؤمنین ؛ او کسی است که آرامش را در دل مؤمنین نازل کرد»[۸۹] و یا «ألا بذکر الله تطمئن القلوب ؛ آگاه باشید یاد خدا مایه آرامش دل ها است»[۹۰] آری این موجود ناآرام را تنها یاد خدا آرامش می بخشد.[۹۱]
لذا هم آبادی و دگرگونی دل ها و هم آرامش آن در سایه ذکر خداست نه تنها ذکر لفظی، بلکه ذکر عملی آن گونه که در روایات وارد شده که امام باقر علیه السلام فرمود: «سه چیز است که انجام آن از مشکل ترین کارهاست و سومین آن را «ذکر الله علی کل حال؛ ذکر خدا در هر حال» بیان فرمود سپس در تفسیر ذکر چنین می فرماید: «و هو أن یذکر الله عز و جل عند المعصیة یهم بها فیحول ذکر الله بینه و بین تلک المعصیة و هو قول الله عز و جل؛ «إن الذین اتقوا إذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فإذا هم مبصرون [۹۲]؛ ذکر خدا آن است که چون تصمیمی بر معصیت می گیرد خداوند عز و جل را یاد کند و یاد خدا میان او و آن معصیت حائل شود و این همان چیزی است که خداوند عز و جل در قرآن فرموده است: پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می افتند؛ و (در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و) در این هنگام بینا می شوند».[۹۳]،[۹۴]
به راستی هنگامی که انسان این کلمات پرمعنا را می خواند که چگونه اولیاء الله در پرتو بندگی و عبودیت، به جاهایی می رسند که به جز خدا نبیند، در فکر فرو می رود که این انسان چه لیاقت بزرگی دارد اگر قدر آن را بداند و استعداد خویش را به فعلیت برساند.[۹۵]
رمزگشایی خداشناسی در بهار دل‌ها
انسان سه مرحله را در مسیر معرفة الله می پیماید تا به مقصد رسد، نخست مرتبه«تفکر»، سپس مرحله«یقین» و علم و بعد از آن مرحله«ایمان» و به اصطلاح عقد قلب است، از نظر شرافت، ایمان در مرحله اول، یقین در مرحله دوم، و تفکر در مرحله سوم قرار دارد؛ به تعبیر دیگر آنها که اهل ایمانند از مشاهده آیات الهی به این مرحله عالی صعود می کنند؛ لذا پس از فراز ابتدایی دعای تحویل سال در ایجاد انقلاب و دگرگونی در انسان؛[۹۶] مشاهدات آیات الهی مورد اشاره قرار گرفته تا اینچنین دگرگونی انسان با ایمان پیوند بر قرار نماید؛ لذا می خوانیم:«یا مدبر اللیل و النهار؛ [۹۷] ای کسی که تدبیر کننده شب و روزی ».[۹۸]
در بیان این فراز نورانی باید گفت گرچه کنه ذات خداوند از دسترس عقول بشر خارج است؛ ولی اثبات اصل وجود او از طریق مطالعه در نظام آفرینش و تدبیر بسیار حکیمانه ای که بر آن حاکم است کاملاً ممکن است.[۹۹]
این همان چیزی است که در روایات دیگر اسلامی نیز به آن اشاره شده که درباره کنه ذات خدا نیندیشید، بلکه درباره آثار قدرت و عظمت و علم او در جهان اندیشه کنید و این همان مسأله ای است که قرآن مجید پایه خداشناسی را بر آن قرار داده و صاحبان اندیشه و «اولو الالباب» را به تفکر در آن در همه حال دعوت می کند و می فرماید: «ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لآیات لاولی الالباب* الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا؛ مسلما در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه های (روشنی) برای خردمندان است-/ همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند، و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند (و می گویند:) بارالها! هرگز اینها را بیهوده نیافریده ای!».[۱۰۰]،[۱۰۱]
آری این دگرگونی لیل و نهار، و این آمد و رفت روشنایی و تاریکی با آن نظم خاص و تدریجیش که دائما از یکی کاسته و بر دیگری افزوده می شود، و به کمک آن فصول چهارگانه به وجود می آید، و درختان و گیاهان و موجودات زنده مراحل تکاملی خود را در پرتو این تغییرات تدریجی، گام به گام طی می کنند، اینها نشانه دیگری از ذات و صفات متعالی او هستند.[۱۰۲]
اگر این تغییر تدریجی نبود، و یا این تغییرات توام با هرج و مرج صورت می گرفت و یا اصلا همیشه روز، و یا همیشه شب بود، حیات و زندگی از صفحه کره زمین به کلی برچیده می شد و اگر فرضا وجود داشت دائما دچار آشفتگی و نابسامانی بود[۱۰۳]،[۱۰۴]
در حقیقت اختلاف شب و روز ممکن است به معنی آمد و شد آنها بوده باشد که هر یک«خلف» و جانشین دیگری می شود، و نیز ممکن است به معنی اختلاف و تفاوت تدریجی آنها باشد که فصول چهارگانه سال را به وجود می آورد، و گردش حیات را در جهان گیاهان تحت نظام دقیقی رهبری می کند.در هر حال همه این مسائل می تواند راهنمای طریق معرفت پروردگار باشد.[۱۰۵]
تحویل سال و تحویل حال
«حول» در لغت به معنای حرکت و تحول و به معنی دگرگون شدن چیزی است، و حول به کسی می گویند که می تواند مسائل را زیر و رو کند و از تجارب مختلف در آن بهره گیری نماید.[۱۰۶]
«حول»یعنی «هو تحرک فی دور؛ حرکت دورانی داشتن»، چون دوران دارد، و دوباره به جای اول بازمی گردد و «حواله» را نیز بدین جهت حواله می گوید که یک حرکت دورانی در آن وجود دارد، بدهکار طلبکار را به شخص ثالثی حواله می دهد و او پرداخت می کند و سپس با بدهکار محاسبه می نماید،.[۱۰۷]،[۱۰۸]
جمله معروف:«یا محول الحول و الاحوال، حول حالنا الی احسن الحال؛[۱۰۹] ای دگرگون کننده سال و زمان ها و حالات انسان ها! حال ما را به بهترین حالات تغیر ده، و به احسن حالات دگرگون ساز» به همین معنا است. اگر سال را هم عرب «حول» می گوید به همین اعتبار است؛ زیرا تحول و دگرگونی به وجود آمده، و سال گذشته تبدیل به سال جدید شده است.[۱۱۰] و انسان از زمانی به زمان دیگر متحول می شود و حرکت می کند.[۱۱۱]
سخن آخر: (از وقوع احسن التقویم تا حصول احسن الحال)
بی شک خداوند انسان را از هر نظر موزون و شایسته آفرید، هم از نظر جسمی، و هم از نظر روحی و عقلی؛ چرا که هر گونه استعدادی را در وجود او قرار داده، و او را برای پیمودن قوس صعودی بسیار عظیمی آماده ساخته، و با این که انسان «جرم صغیری» است، «عالم کبیر» را در او جا داده و آن قدر شایستگی ها به او بخشیده، که لایق خلعت «لقد کرمنا بنی آدم» شده است.[۱۱۲]
لذا در قرآن کریم می خوانیم:« لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم[۱۱۳] ؛ما انسان را در بهترین صورت آفریدیم!»[۱۱۴]
ولی همین انسان با تمام این امتیازات اگر از مسیر حق منحرف گردد چنان سقوط می کند که به «اسفل سافلین» کشیده می شود؛«ثم رددناه اسفل سافلین[۱۱۵]؛ سپس او را به پایین ترین مرحله باز گرداندیم»[۱۱۶]
چرا چنین نباشد در حالی که موجودی است مملو از استعدادهای سرشار که اگر در طریق صلاح از آن استفاده کند بر بالاترین قله افتخار قرار می گیرد، و اگر این همه هوش و استعداد را در طریق فساد به کار اندازد بزرگترین مفسده را می آفریند و طبیعی است که به «اسفل سافلین» کشیده شود.«مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند که برای آنها پاداشی تمام نشدنی است»[۱۱۷]
لذا انسان متصف به زیور «أحسن تقویم» که آفریده مبارک «أحسن الخالقین» است، بایسته است که خود را در پرتو تحول قلبی و تطهیر آینه دل به نور بصیرت و معرفت بیاراید و در سایه‌سار تدبیر دنیا و آخرت و پرهیز از افراط و تفریط در بهره‌مندی از نعمات ظاهری و باطنی، به «أحسن الحال» نایل گردد لذا در دعای تحویل سال زمزمه می کند: حول حالنا إلی احسن الحال؛[۱۱۸] حال ما را به بهترین حال، تغییر ده!»[۱۱۹]
آری گاهی انسان بر اثر کثرت کار از حال خودش هم غافل می شود؛ و لهذا این دعا انسان را به یاد خودش هم می آورد و به او تذکر می دهد که برای مشکلات روحی و[۱۲۰] جسمی، مادی و معنوی خودت مخصوصاً در زمان های با ارزشی هم چون شروع سال جدید، چاره ای بیندیش و پرده های غفلت را کنار بزن. و از کسی کمک بخواه که بر انجام هر کاری قادر و تواناست. بنابراین، سر دیگر اهمیت فوق العاده این دعا، رهانیدن انسان از غفلت است.[۱۲۱]
همانگونه که در دعای پس از نمازهای روزانۀ ماه مبارک رمضان در پیشگاه خداوند متعال عرضه می داریم؛«اللهم غیر سوء حالنا بحسن حالک; خدایا، بدی حال ما را به خوبی حال خود تغییر ده »[۱۲۲]
در حقیقت کمال ما انسان ها در همین است که سوء حال را به حسن حال و حسن حال را به احسن حال تبدیل کنیم احسن الحال بودن برای ما یعنی رسیدن به تمام آن کمالات به قدر ظرفیت وجودی مان; زیرا ما حالی احسن و برتر از آن نداریم . تحویل حال به احسن الحال همان تغییر سوء حال انسان به حسن حال الهی است; و این تغییر وقتی تحقق می یابد که بدانیم مسائل مهم و سرنوشت ساز زندگی انسان بر محور ایمان و عمل صالح دور می زند، اگر بخواهیم در آسمان سعادت پرواز کنیم، و به اوج قله احسن الحال صعود نماییم، اگر مایل باشیم از صف زیانکاران خارج شویم، اگر از ظلمت و تاریکی متنفر و مشتاق رسیدن به نور و روشنایی هستیم، اگر اشتیاق بهشت و نعمت های آن را داریم، همه اینها در سایه ایمان و عمل صالح ممکن الوصول خواهد بود.[۱۲۳]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
پی نوشت ها:
[۱] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۹۰۷.
[۲] همان.
[۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۲۶/۱۲/۱۳۸۸.
[۴] آیین رحمت ؛ ص۴۰.
[۵] سوگندهای پر بار قرآن ؛ ص۲۵۹.
[۶] آیین رحمت ؛ ص۴۰.
[۷] پیدایش مذاهب ؛ ص۹۶.
[۸] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۵ ؛ ص۶۰۱.
[۹] زاد المعاد؛ ص؛ ۵۳۱.
[۱۰] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۹۰۸.
[۱۱] زاد المعاد؛ ص؛ ۵۳۱.
[۱۲] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹ .
[۱۳] زاد المعاد؛ ص؛ ۵۳۱.
[۱۴] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹.
[۱۵] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۱۲ ؛ ص۶۴۶.
[۱۶] سوره ق؛ آیۀ۳۷.
[۱۷] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۱۲ ؛ ص۶۴۶.
[۱۸] سوره احزاب؛ آیه ۱۰.
[۱۹] تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۸۸.
[۲۰] سوره انفال؛ آیۀ۱۲.
[۲۱] سوره آل عمران؛ آیه ۱۵۹.
[۲۲] تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۸۸.
[۲۳] همان.
[۲۴] همان.
[۲۵] همان.
[۲۶] همان؛ص۸۹.
[۲۷] همان.
[۲۸] همان.
[۲۹] ر.ک: مفردات راغب.
[۳۰] سوره ق؛آیۀ۲۲.
[۳۱] پیام قرآن ؛ ج ۴ ؛ ص۱۱۲.
[۳۲] ر.ک: مفردات راغب.
[۳۳] پیام قرآن ؛ ج ۲ ؛ ص۴۲۶.
[۳۴] ر.ک: مفردات راغب.
[۳۵] پیام قرآن ؛ ج ۱ ؛ ص۱۴۵.
[۳۶] سورۀ یونس؛ آیه ۳۱( تفسیر نمونه؛ج ۸؛ ص ۳۴۳)؛سورۀ قصص؛ آیه ۴۳(تفسیر نمونه؛ ج ۱۶؛ ص ۱۱۰)؛ سورۀ ص؛آیه ۴۵( تفسیر نمونه؛ج ۱۹؛ ۳۲۶).
[۳۷] لغات در تفسیر نمونه ؛ ص۱۹.
[۳۸] پیام قرآن ؛ ج ۱ ؛ ص۱۵۲.
[۳۹] همان ؛ ج ۴ ؛ ص۱۱۲.
[۴۰] سورۀ قیامت؛ آیۀ ۱۴.
[۴۱] سورۀ یوسف؛ آیۀ ۱۰۸.
[۴۲] پیام قرآن ؛ ج ۱ ؛ ص۱۵۲.
[۴۳] «ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصارهم غشاوة؛ خدا بر دل ها و گوش های آنان مهر نهاده؛ و بر چشم هایشان پرده ای افکنده شده!»؛( سوره بقره؛آیه ۷).
[۴۴] تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۸۹.
[۴۵] پاسخ به پرسشهای مذهبی ؛ ص۵۱۶.
[۴۶] تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۹۰.
[۴۷] پاسخ به پرسشهای مذهبی ؛ ص۵۱۶.
[۴۸] تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۹۰.
[۴۹] پاسخ به پرسشهای مذهبی ؛ ص۵۱۷.
[۵۰] زاد المعاد؛ ص ۵۳۱.
[۵۱] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹.
[۵۲] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۵ ؛ ص۱۶۰.
[۵۳] همان ؛ ج ۱ ؛ ص۱۹۹.
[۵۴] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۲ ؛ ص۱۴۳.
[۵۵] پیام قرآن ؛ ج ۱ ؛ ص۱۴۲.
[۵۶] همان.
[۵۷] همان.
[۵۸] پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان ؛ ص۳۶۴.
[۵۹] همان؛ ص ۳۶۵.
[۶۰] پیام قرآن ؛ ج ۴ ؛ ص۳۲۹.
[۶۱] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۳ ؛ ص۲۶.
[۶۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۹۰۷.
[۶۳] زاد المعاد؛ ص ۵۳۱.
[۶۴] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹.
[۶۵] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۳ ؛ ص۲۶.
[۶۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۷ ؛ ص۵۴۹.
[۶۷] سوره مطفقین؛ آیه ۱۵.
[۶۸] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین) ؛ ج ۱ ؛ ص۲۴۳.
[۶۹] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۳ ؛ ص۴۳۳.
[۷۰] پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان ؛ ص۳۶۵.
[۷۱] زاد المعاد؛ ص ۵۳۱.
[۷۲] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹.
[۷۳] انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقی ؛ ص۵۱۶.
[۷۴] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۲ ؛ ص۱۹۲.
[۷۵] همان.
[۷۶] همان؛ ص ۱۹۳.
[۷۷] همان.
[۷۸] همان.
[۷۹] بحارالانوار؛ ج ۷۰؛ ص ۲۵؛ ح ۲۷.
[۸۰] انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقی ؛ ص۳۳۷.
[۸۱] همان.
[۸۲] تفسیر نمونه ؛ ج ۵ ؛ ص۴۲۶.
[۸۳] همان.
[۸۴] همان ؛ ج ۲ ؛ ص۲۴۵.
[۸۵] تفسیر مراغی؛ ج ۳؛ص ۱۰۲.
[۸۶] زاد المعاد؛ ص؛ ۵۳۱.
[۸۷] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹ .
[۸۸] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۳ ؛ ص۵۴۶.
[۸۹] سورۀ فتح؛آیۀ۴.
[۹۰] سورۀ رعد؛ آیۀ ۲۸.
[۹۱] تفسیر نمونه ؛ ج ۲۲ ؛ ص۲۸۵.
[۹۲] سورۀ اعراف؛ آیه ۲۰۱.
[۹۳] بحارالانوار؛ ج ۹۰؛ ص ۱۵۱؛ ح ۶.
[۹۴] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۹ ؛ ص۴۷۶.
[۹۵] همان؛ ج ۸؛ ص ۳۶۳.
[۹۶] تفسیر نمونه ؛ ج ۲۱ ؛ ص۲۳۲.
[۹۷] زاد المعاد؛ ص ۵۳۱.
[۹۸] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹.
[۹۹] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۷ ؛ ص۳۵.
[۱۰۰] سوره آل عمران؛ آیات ۱۹۰ و ۱۹۱.
[۱۰۱] اعتقاد ما ؛ ص۱۴.
[۱۰۲] تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۵۵۹.
[۱۰۳] « اختلاف» ممکن است به معنی« آمد و شد» باشد، زیرا از ماده«خلف و خلاف» به معنی جانشین شدن یکدیگر است، و نیز ممکن است به معنی تفاوت و کم و زیاد شدن مقدار شب و روز باشد، و یا هر دو، و به هر حال این نظم خاص آن که دارای آثار بسیار حساب شده ای است نمی تواند تصادفی و بدون دخالت ذات عالم قادری باشد، لذا در آیات متعددی از قرآن از دلائل ذات پاک خدا شمرده شده است.
[۱۰۴] تفسیر نمونه ؛ ج ۱ ؛ ص۵۵۹.
[۱۰۵] همان ؛ ج ۱۴ ؛ ص۲۹۱.
[۱۰۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۲ ؛ ص۴۵۳.
[۱۰۷] ر.ک:مقائیس اللغه.
[۱۰۸] بررسی طرق فرار از ربا ؛ ص۱۲.
[۱۰۹] زاد المعاد؛ ص؛ ۵۳۱.
[۱۱۰] حیله های شرعی و چاره جویی های صحیح ؛ ص۱۲.
[۱۱۱] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج ۱۵، ص: ۲۹۱.
[۱۱۲] سورۀ تین؛ آیه ۴(تفسیر نمونه؛ ج ۲۷؛ ص ۱۶۵).
[۱۱۳] سورۀ تین؛ آیه ۴.
[۱۱۴] تفسیر نمونه ؛ ج ۲۷ ؛ ص۱۳۸.
[۱۱۵] سورۀ تین؛آیۀ۵.
[۱۱۶] تفسیر نمونه ؛ ج ۲۷ ؛ ص۱۳۷.
[۱۱۷] «الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات فلهم اجر غیر ممنون».سورۀ تین؛آیۀ ۶.
[۱۱۸] زاد المعاد؛ ص ۵۳۱.
[۱۱۹] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۹۰۹.
[۱۲۰] والاترین بندگان ؛ ص۲۳۳.
[۱۲۱] همان؛ ص ۲۳۴.
[۱۲۲] همان ؛ ص۲۳۳.
[۱۲۳] سوگندهای پر بار قرآن ؛ ص۲۲۶.
