مشاهده نمونه هدایت‌شونده از راکت توپخانه‌ای GMLRS در ارتش آمریکا سبب ایجاد موجی جدید در عرصه تسلیحات توپخانه‌ای شد.

این راکت با بُرد حدود 70 کیلومتر و هدایت تا انتهای مسیر بر مبنای مکان‌یابی جهانی و رسیدن به خطای کمتر از 30 متر سبب کاهش نیاز به مهمّات مصرفی و افزایش قابل توجه اثرگذاری آتش پشتیبانی توپخانه شد. مزیت دیگر هدایت‌شونده بودن مهمّات توپخانه‌ای شامل گلوله‌ها و راکت‌ها، آسیب جانبی کمتر است که خصوصاً در استفاده از آنها در نواحی نزدیک به مناطق غیرنظامی حائز اهمیت است.

در ایران بین محصولات راکتی ساخت وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، راکت‌های توپخانه‌ای فجر‌ ‌1 تا 5 از پرکاربردترین محصولات هستند. راکت‌های فجر‌ 3 و 5 به عنوان نمونه‌های سنگین این خانواده در نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی دریایی سپاه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

فجر‌3 راکتی با طول 5.2 متر و کالیبر 240 میلی‌متری و جرم 407 کیلوگرم و سرِ جنگی 85 کیلوگرمی است که از پرتابگر 12تایی استفاده می‌کند و به برد 43 کیلومتر دست می‌یابد.

راکت‌های فجر 2 و 3 و پرتابگر آنها

فجر 5 هم با طول نزدیک به 6.5 متر، کالیبر 333 میلیمتر، جرم 915 کیلوگرم و سرِ جنگی 175 کیلوگرمی دارای برد 75 کیلومتر است. هر دوی این راکت‌ها، دارای نمونه‌ای با همین قطر اما طول کمتر و طبیعتاً پیشران کوچک‌تر و برد کمتر هستند، به ترتیب به نام‌های فجر 2 و 4 که کمتر شناخته شده هستند. فجر 3 و 5 توسط گروه‌های مقاومت اسلامی در لبنان و فلسطین نیز علیه اشغالگران صهیونیست مورد استفاده قرار دارند. فجر5 دارای یک نمونه دو مرحله‌ای هم بوده که از پرتابگر تکی شلیک می‌شود و دارای برد 180 کیلومتر است.

راکت‌های فجر‌ ‌4 و 5 و پرتابگر آنها

راکت‌های فجر 3 و 5 با تجهیز به سامانه‌های مخابراتی امکان شبکه شدن با هم و عملکردن به صورت یک آتشبار را هم یافتند. به این ترتیب، امکان اجرای آتش برنامه‌ریزی شده و نیز تهاجم علیه یک موضع از نواحی دارای فاصله از هم، ممکن می‌شود.

در بهار 1393 و در نمایشگاه دستاوردهای نیروی هوافضای سپاه برای اولین بار یک راکت هدایت شونده ایرانی مشاهده شد که «راکت فجر5 هدایت شونده» بود و به نام «موشک فجر5» شناخته شد. کمی بعد مشخص شد که نیروی هوافضا در بخش انتهایی آن از بالَک‌هایی با شیوه طراحی موشک فاتح-110 استفاده کرده است که امکان شلیک آن از پرتابگر لوله‌ای را ناممکن می‌کرد، هر چند که سبب رسیدن این سلاح به دقت بسیار بالایی شده بود.

راکت فجر‌‌5 تبدیل‌شده به موشک در نمایشگاه نیروی هوافضای سپاه در 1393

در بهمن 1395 وزارت دفاع راکت فجر5سی را رونمایی کرد. این راکت با مجهز شدن به بالَک‌های کنترلی در ناحیه دماغه و سامانه‌های مبتنی بر مکان‌یابی به قابلیت هدایت تا انتهای مسیر دست یافته و همچون نمونه ساخته شده توسط سپاه عملاً از نظر طبقه‌بندی علمی و فنی به رده موشک‌ها ارتقا می‌یافت. بالک‌های پایدارساز در این سلاح مشابه راکت فجر5 حفظ شده و پرتابگر نیز مشابه قبل به صورت لوله‌ای بود با این تغییر که از یک پوشش مخروطی برای محافظت از قسمت هدایت و کنترل افزوده شده استفاده شده بود.

راکت فجر‌5سی رونمایی‌شده در 18 بهمن 1395

به نظر می‌رسد که پرتابگر لوله‌ای مشاهده شده برای فجر5سی لوله‌های کوتاه‌تری نسبت به نمونه مورد استفاده برای راکت فجر5 دارد تا با بیرون ماندن بخش هدایت و کنترل، امکان نصب بالک‌های کنترلی برای آن فراهم شود که در ادامه گزارش بیشتر به این موضوع می‌پردازیم.

آزمایش‌های اولیه راکت فجر‌ ‌5 هدایت‌شونده

راکت‌های هدایت شونده در کنار نمونه‌های بدون هدایت می‌توانند برای انهدام اهداف خاص و گزینش شده از دشمن مانند مقرهای فرماندهی، محل تجمع افراد، ساختمان‌های فنی و پشتیبانی، اتاق‌های هدایت و کنترل پهپاد و تأسیسات رِلِه مخابراتی دشمن مورد استفاده قرار بگیرند. ترکیب دقت بالا و سرجنگی قوی سبب می‌شود تا این اهداف شامل استحکامات، ساختمان‌های نسبتاً بزرگ و اهداف دارای محافظت ظاهری که صرفاً مختصات آنها در دسترس است نیز باشد.

نمونه آزمایشی راکت فجر‌ ‌5 هدایت‌شونده

فجر‌ ‌5 هدایت‌شونده با بالک‌های کنترلی نصب‌شده روی دماغه

مدتی بعد از رونمایی از فجر5سی و در اطلاعات منتشر شده از محصولات وزارت دفاع در نمایشگاه دفاعی بغداد، نوع هدایت شونده فجر4 نیز مشاهده شد. لازم به ذکر است تا پیش از آن حتی از خود فجر4 هم اطلاعات چندان و حتی تصویر خاصی منتشر نشده بود اما به یکباره انتشار تصویر نوع هدایت شونده آن مورد توجه تحلیلگران قرار گرفت خصوصاً احتمال انتقال این سلاح به محور مقاومت برای ناظران خارجی مهم بود.

راکت‌های فجر‌ ‌4 و 5 هدایت‌شونده؛ تصویر شلیک مربوط به فجر‌‌5 است

از نکات ظاهری قابل ذکر در مورد راکت هدایت شونده فجر4، محل نصب بالک‌های کنترلی و تغییر نوع بالک‌های پایدارساز انتهایی است. بالک‌های کنترلی در این راکت به جای ناحیه دماغه نزدیک به بخش میانی بدنه نصب شده و بالک‌های پایدارساز هم به جای نمونه مدوّر باز شونده از دور بدنه از نوع ثابت ذوزنقه‌ای و با ترکیب مشابه در بالک‌های پایدارساز موشک فاتح-110 طراحی شده است.

وضعیت بالک‌های مذکور که همگی ثابت و بیرون از بدنه نصب شده‌اند نشان می‌دهد که فجر4 هدایت شونده قابل استفاده از پرتابگرهای لوله‌ای فعلی مربوط به راکت‌های 333 میلیمتری نیست.

پرتابگر فجر‌ـ‌4

دو نوع از راکت هدایت‌شونده فجر‌‌4 با دو هدایت مختلف روی پرتابگر مشاهده می‌شود

در فیلم‌های منتشرشده از آزمایش‌های راکت‌های جدید مشخص شد که پرتابگر دوتایی استتار شونده در کامیون‌های تجاری که قبلاً هم در تحویل به نیروی زمینی ارتش و سپاه مشاهده شده بود برای فجر4 هدایت شونده نیز استفاده می‌شود.

تصویری از آزمایش فجر‌‌4 هدایت‌شونده

لحظات پایانی پرواز فجر‌‌4 هدایت‌شونده و برخورد به فاصله بسیار نزدیک هدف

طبیعتاً انتظار می‌رود که اختلاف برد موجود در این راکت‌ها در نمونه هدایت شونده آنها نیز وجود داشته باشد. اطلاعات منتشر شده از فجر 4 و 5 هدایت شونده نشان می‌دهد که طراحان این موشک‌ها تلاش داشته‌اند تا نمونه‌های هدایت شونده کمترین کاهش برد نسبت به نمونه غیر هدایت‌شونده را داشته باشند.

* منظور از ه.ش. عبارت "هدایت شونده" است. **در جدول فوق جرم‌ها به کیلوگرم و بردها به کیلومتر نوشته شده است.

لازم به ذکر است به طور کلی می‌توان انتظار داشت تا سرجنگی راکت‌های هدایت شونده نسبت به نمونه غیر هدایت شونده کاهش داشته باشد؛ زیرا بخشی از وزن سرجنگی به طور معمول برای جبران خطا و افزایش شعاع اثرگذاری در نظر گرفته می‌شود که با افزایش دقت دیگر نیازی به این تمهید نیست.

از سوی دیگر افزودن سامانه‌های هدایت و کنترل و ناوبری به راکتی که قبلاً طراحی شده و پیشران آن تغییر نکرده است سبب کاهش برد می‌شود. بخش کمی از این کاهش برد با طی کردن مسیر بهینه به واسطه وجود کنترل قابل جبران است و بخش دیگر را می‌توان با کاستن از سرجنگی جبران کرد. بررسی اطلاعات راکت‌های هدایت شونده فجر 4 و 5 هم نشان دهنده توجه طراحان به کاهش سرجنگی برای پرهیز از کاهش شدید برد است.

فجر‌ ‌4 هدایت‌شونده مجهز به هدایت ترکیبی و دارای جست‌وجوگر در دماغه

یک نکته جالب پیرامون راکت فجر4 هدایت شونده، به کارگیری آن به صورت هواپرتاب توسط هواپیماهای سوخو-22 فیتر نیروی هوافضای سپاه است. قبلاً به کارگیری راکت‌های توپخانه‌ای سطح به سطح به صورت هوا به سطح در دنیا سابقه داشته است و این کار سبب افزایش بردی قابل توجه می‌شود. ضمن اینکه در هزینه‌های توسعه سلاح هواپرتاب مد نظر هم صرفه‌جویی قابل توجهی صورت می‌گیرد.

پرتاب فجر‌‌4 هدایت‌شونده از هواپیمای سوخو‌ـ‌22

موضوع قابل ذکر دیگر، وجود انواع هدایت قابل به کارگیری در راکت‌های هدایت شونده است. دست کم برای راکت فجر4 یک گونه مجهز به جستجوگر اپتیکی یا لیزری مشاهده شده است.

یک راکت جدید نیز در نمایشگاه دستاوردهای سازمان صنایع دفاع در خرداد 1400 مشاهده شد که از خانواده فجر4 یا فجر3 بوده و به نظر می‌رسد از جستجوگر اپتیکی یا لیزری استفاده می‌کند. بالک‌های کنترلی این راکت هدایت شونده در ناحیه دماغه قرار داده شده است و مساحت نسبی بزرگتری در مقایسه با فجر5 هدایت شونده دارد.

نمونه جدید مشاهده‌شده در نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع در خرداد 1400

به واسطه مجهز شدن به جستجوگر برای هدایت در فاز نهایی پرواز، دقت موشک در حد نقطه‌زنی خواهد بود. در صورت عدم استفاده از جستجوگر برای فاز پایانی مسیر، دقت اصابت به دقت سامانه هدایت مکان‌یابی جهانی وابسته بوده که برای دو راکت فجر4 و 5 هدایت شونده در اطلاعات منتشر شده جدید، خطای کمتر از 50 متر تصریح شده است. از دیگر نکات قابل ذکر در مورد این راکت‌های هدایت شونده، عمر انبارداری 5 ساله برای فجر4، و 10 ساله برای فجر5 و استفاده از پیشران دوپایه سوخت جامد در آنها است.

در تصاویر منتشر شده جدید از آزمایش راکت هدایت شونده فجر5 یک بخش افزوده شده به لوله پرتاب آن مشاهده می‌شود. این بخش دارای یک درپوش احتمالاً آب‌بندی شده به سبک و سیاق سامانه‌های پدافند هوایی مرصاد-16 و پانزده خرداد است که پس از شلیک این درپوش تکه‌تکه شده و موشک از کنیستر خارج می‌شود. با این تفاوت که در موشک‌های پدافندی، ابتدا درپوش با مکانیزم به خصوصی تکه‌تکه و دور می‌شود، اما در فجر5 این درپوش به واسطه برخورد دماغه خود موشک شکسته می‌شود. با افزوده شدن بخش مذکور، لوله پرتاب فجر5 عملاً به کنیستر تبدیل می‌شود؛ اما علاوه بر مزیت‌های پرتاب از کنیستر یک مزیت مهم دیگر هم برای راکت فجر5 هدایت شونده ایجاد می‌شود.

پرتاب فجر‌ـ‌5 هدایت‌شونده از یک پرتابگر مجهز به درپوش

در نسخه اولیه فجر5سی پوشش مخروطی تنها وظیفه محافظت از بخش جلویی آن را در هنگام نگهداری و حمل و نقل بر عهده داشت و باید پیش از پرتاب به صورت دستی باز می‌شد. از سوی دیگر این پوشش امکان جای‌دهی بالک‌های کنترلی را نداشته و این بالک‌ها هم باید پیش از شلیک روی فجر5سی در صحنه عملیات مونتاژ می‌شدند که با وجود ارزشمندی بسیار بالای این راکت هدایت شونده، محدودیت مهمی را پیش روی استفاده آسان از آن قرار می‌داد.

شلیک فجر‌ـ‌5سی در رزمایش سپاه در اسفند 1395؛ تصویر نشان‌دهنده عدم امکان قرارگیری بالک‌های کنترلی داخل پوشش محافظ است

اصابت دقیق فجر‌ـ‌5 هدایت‌شونده به هدف

با افزوده شدن این بخش درپوش‌دار به لوله پرتاب، عملاً فضای کافی برای قرارگیری فجر-5 هدایت شونده به صورت آماده شلیک و بدون نیاز به هرگونه فعالیت قبل از شلیک ایجاد شده و محدودیت‌های مذکور برطرف شده است.

نکته دیگر پیرامون فجر-5 هدایت شونده توسعه یک نمونه با برد 150 کیلومتر اما تک مرحله‌ای از این راکت است که با مشخصه GF-5LR2 مشاهده شده. این راکت در نمایشگاه دستاوردهای سازمان صنایع دفاع در عرصه رزم زمینی در خرداد ماه سال جاری مشاهده شد. علاوه بر برد بسیار بهتر در کنار قابلیت هدایت، نوع بالک‌های پایدارساز انتهایی این سلاح نیز نسبت به فجر-5سی تغییر کرده است که ابهاماتی را در رابطه با نوع پرتابگر مورد استفاده ایجاد می‌کند.

در این سلاح از ترکیب 6 تایی بالک‌های مستطیلی استفاده شده است که قبل از آن استفاده از بیش از 4 بالک فقط در موشک بالستیک حاج قاسم با 8 بالک دیده شده بود. اما در هر صورت افزوده شدن این راکت به مجموعه توپخانه نیروهای مسلح سبب افزایش قابل توجه اثرگذاری این یگان می‌شود.

نمونه برد افزوده از فجر‌ـ‌5 در نمایشگاه خرداد 1400

نکته بعدی چگونگی رسیدن به برد 150کیلومتری بدون استفاده از پیشران دو مرحله‌ای است. با توجه به طول حدوداً 6.4 متری این نمونه از فجر-5 افزایش طول و به تبع آن افزایش حجم پیشران قابل تصور نیست. احتمال استفاده از مواد سبک در سازه و بدنه و پوسته عایق موتور سوخت جامد و نیز تغییر نوع سوخت جامد و استفاده از پیشران قوی‌تر گزینه‌های محتمل در این مورد است. احتمال کاستن از سرجنگی هم از نظر فنی قابل طرح است اما از نظر عملیاتی سرجنگی کاسته شده تنها به بهای قابلیت نقطه‌زنی و کمترین خطای اصابت قابل توجیه است.

کمترین برد این نمونه در حدود 72 کیلومتر، جرم کلی بیشتر از 900 کیلوگرم و سرجنگی 112 کیلوگرم، هدایت آن از نوع مکان‌یابی جهانی با خطای کمتر از 50 متر و شعاع اثرگذاری سرجنگی ترکشی ـ انفجاری شدید آن 500 متر اعلام شده است.

همچنین یک نمونه از فجر-5 هدایت شونده با جرم کمتر و در حدود 750 کیلوگرم و برد 18 تا 40 کیلومتر نیز در این نمایشگاه مشاهده شد. این نمونه قاعدتاً برای پر کردن خلأ برد بین بیشترین برد فجر-4 هدایت شونده و کمترین برد فجر-5های قبلی توسعه یافته است. طول این نمونه 5.290 میلیمتر، سرجنگی آن 100 کیلوگرم (احتمالاً) و نوع هدایت آن با مکان‌یابی جهانی GPS/GLONASS و خطای آن کمتر از 25 متر اعلام شده است.

نمونه برد 40کیلومتری فجر‌ـ‌5 هدایت‌شونده

مقایسه مشخصات سه گونه هدایت‌شونده فجر‌ـ‌5

*در جدول فوق جرم‌ها به کیلوگرم و بردها به کیلومتر نوشته شده است. ** منظور از نماد ≈ برابری حدودی است.

علاوه بر راکت‌های فجر-4 و 5 که با کالیبر 333 میلیمتر، بزرگ‌ترین راکت‌های لوله پرتاب توپخانه‌ای کشور هستند، در سال‌های اخیر پروژه‌هایی برای هدایت پذیر کردن راکت‌های 122 میلیمتری نیز انجام شده است. یک پروژه در وزارت دفاع که با هدف صرف کمترین هزینه با سامانه‌های ارزان قیمت، خطای این راکت را به کمتر از 20 متر رسانده و از ترکیب 6 تایی بالک‌های پایدارساز در انتهای بدنه استفاده می‌کند و پروژه دیگری در جهاد خودکفایی نیروی زمینی سپاه که این راکت را به خطای کمتر از 7 متر رسانده است.

راکت 122میلی‌متری هدایت‌شونده با خطای کمتر از 20متر ساخت وزارت دفاع

البته به نظر می‌رسد هر دوی این نمونه‌ها امکان استفاده از پرتابگرهای فعلی را ندارند. امید می‌رود با عملیاتی شدن نسخه‌های قابل شلیک از پرتابگرهای فعلی این راکت‌ها و نیز اجرای پروژه مشابه برای راکت‌های 240 میلیمتری فجر-3 شاهد رسیدن به تنوع کافی از راکت‌های هدایت شونده و نیز نمونه‌های نقطه‌زن برای اثرگذاری هرچه بیشتر واحدهای توپخانه در کشور باشیم.