دونالد ترامپ بارها با انتقاد شدید از برجام آن را بدترین توافق برای آمریکا نامیده بود و تهدید به خروج از آن کرده بود.
پس از خروج آمریکا از برجام، دولت ترامپ عمل به تعهدات خود ذیل توافق برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل را با وجود مخالفت های گسترده جهانی، کنار گذاشت و برای واداشتن ایران به قبول خواسته های غیر قانونی خود بی سابقه ترین تحریم ها را در چارچوب کارزار فشار حداکثری علیه تهران به اجرا گذاشت و با هر گونه طرحی برای حفظ برجام مخالفت ورزید.
مخالفت حاکمیت سیاسی آمریکا با برجام
خروج آمریکا از برجام، تصمیم شخصی و فردی دونالد ترامپ نبود، بلکه بخش عمده ای از حاکمیت سیاسی ایالات متحده به ویژه جمهوری خواهان، مخالف برجام بودند. اقدام آمریکا کاملا بر خلاف مفاد توافق هسته ای برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل بوده و صرفا بر مبنای خواسته زورمدارانه واشنگتن و به منظور بازداشتن دیگر کشورها از هر گونه همکاری هسته ای با ایران صورت گرفت.
در واقع آمریکا در دوره زمامداری دونالد ترامپ با خروج یکجانبه از برجام، تروریسم اقتصادی را با هدف فشار حداکثری علیه مردم ایران اعمال کرد.
خروج آمریکا از برجام فشار بسیار سنگین اقتصادی بر ایران وارد کرد و موجب افزایش مشکلات معیشتی برای مردم ایران شد.
البته خروج آمریکا از برجام نتوانست مانع پیشرفت برنامه های هسته ای ایران شود، بلکه موقعیت نظامی، دفاعی و منطقه ای ایران نیز تقویت شد.
ایران «فشار حداکثری» آمریکا بعد از خروج از برجام را با «مقاومت حداکثری» پاسخ داد. در عین حال خروج آمریکا از برجام، درهای تعامل ایران با غرب را به نفع گسترش مناسبات ایران با روسیه و چین، بست.
دولت ترامپ ادعا می کرد که به راه انداختن کارزار فشار حداکثری به زعم خود ایران را وادار به تسلیم در برابر خواسته های دوازده گانه آمریکا خواهد نمود که «مایک پمپئو» وزیر خارجه وقت آمریکا در مه 2018 مطرح کرده بود.
پمپئو فهرستی شامل 12 خواسته از ایران به عنوان پیش شرط مذاکره واشنگتن با تهران اعلام کرد که البته با تمسخر بسیاری از تحلیلگران و رسانه ها مواجه شد.
وی دراین چارچوب خواهان توقف کامل برنامه هسته ای ایران، توقف ومحدودیت برنامه موشکی و پایان بخشیدن به اقدامات منطقه ای ایران شد.
خواسته پمپئو، تسلیم کامل ایران در برابر آمریکا بود. ایده دولت ترامپ این بود که کارزار فشار حداکثری می‌تواند جمهوری اسلامی ایران را به مذاکره بر سر توافقی جدید به جای برجام وادار کند.
با این حال ترامپ در 1 بهمن 1399 (20 ژانویه 2021) در حالی از قدرت کنار رفت که در تحقق این هدف شکست خورده بود. حتی تندروترین عضو دولت ترامپ یعنی «جان بولتون» مشاور امنیت ملی پیشین آمریکا نیز به این مساله اذعان کرده است.
ترامپ به دلیل نداشتن راهبرد در قبال ایران، تشدید بی‌مورد تنش‌ها با تهران و جدا کردن مسیر آمریکا از متحدانش از سوی منتقدانش آماج انتقادات تندی قرار گرفت.
«جوزپ بورل» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با اشاره به خروج آمریکا از برجام می گوید: "برجام گرچه به‌خوبی کار کرد، اما ایالات متحده از توافق خارج شد، پس از آن، توافق عملاً به پایان رسید."
«مقاومت حداکثری» مردم ایران در مقابل «فشار حداکثری» دولت آمریکا
مقاومت مثال زدنی مردم ایران در برابر این تحریم ها در چارچوب سیاست مقاومت حداکثری، باعث استیصال و ناکامی کامل دولت ترامپ شد.
این مساله ای است که بسیاری از تحلیلگران و مقامات سیاسی داخل و خارج از آمریکا به آن اذعان کرده اند. از جمله «آنتونی بلینکن» وزیر خارجه آمریکا، تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از برجام را یکی از «بدترین تصمیم‌های تاریخ اخیر سیاست خارجی آمریکا» توصیف کرد.
دولت ترامپ در داخل آمریکا نیز به دلیل ناکارآمد بودن سیاست‌هایش در قبال ایران به ویژه پس از مشخص شدن بی اثر بودن اعمال گسترده ترین نظام تحریمی در طول تاریخ علیه ایران به شدت مورد انتقاد قرار گرفت و حتی اکنون نیز هدف این انتقادات قرار دارد.
«کریس مورفی» سناتور دموکرات در توئیتی نوشت: "به یاد داشته باشید آمریکا از تحریم‌های ترامپ هیچ چیزی به دست نیاورد... آن تحریم‌ها هیچ اثر عملی نداشتند."
«جو بایدن» رئیس جمهور کنونی آمریکا در سپتامبر 2020 در جریان مبارزات انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، در یادداشتی اذعان کرد: "دونالد ترامپ با خروج از برجام مرتکب اشتباه شده و اقدامی مغایر با منافع ملی آمریکا انجام داده و آمریکا را منزوی‌تر کرد."
با این حال بایدن در عمل از ابتدای زمامداری خود یعنی ژانویه 2021 تاکنون هم چنان به اعمال سیاست فشار حداکثری ادامه داده و بدون اشاره به اینکه کدام دولت در قبال برجام خلف وعده کرده و از آن خارج شده، بازگشت آمریکا به برجام را مشروط به اقدام تهران دانسته است.
وی وعده داد که در صورت بازگشت ایران به اجرای کامل برجام، واشنگتن نیز به این توافق باز خواهد گشت.
«جوزف سیرینسیون» کارشناس سیاسی آمریکایی با تاکید براینکه بایدن تاکنون به کارزار نافرجام فشار حداکثری ترامپ علیه ایران ادامه داده است، می گوید: "بایدن تا مسیر خود را اصلاح نکند، خطر از دست رفتن توافق حیاتی هسته‌ای وجود دارد."
در مقابل رویکرد غیر منطقی دولت بایدن، جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده است: "هنگامی به تعهدات برجامی خود بازخواهد گشت که آمریکا همه تحریم‌ها را در عمل و نه در حرف یا بر روی کاغذ، لغو کند و این مساله مورد راستی آزمایی ایران قرار گیرد."
به رغم اینکه جو بایدن رئیس جمهور آمریکا قبل از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نوامبر 2020 و پس از انتخاب شدن بارها وعده بازگشت به برجام را داد، اما شواهد، رویکردها و موضع گیری های واشنگتن نشان می دهد که آمریکا اساسا قصد ندارد به برجام 2015 بازگردد.
«کیتلین جان‌استون» خبرنگار و کارشناس سیاسی استرالیایی می گوید: "سیاست بایدن در قبال ایران همان سیاست ترامپ در باره ایران است."
گرچه خروج آمریکا از برجام در سال 2018 از سوی دونالد ترامپ اعلام شد، اما او نماینده هیات حاکمه آمریکا بود و این اقدام وی بازتابی از خواسته آنان بود.
واقعیت این است که بین دموکراتها و جمهوری‌خواهان یک مسئله مشترک است؛ آنکه برجام 2015 منافع آمریکا را تأمین نمی‌کند. شواهد حاکی از آن است که آمریکا تا رسیدن به «برجام پلاس» یعنی «برجام منطقه ای» و «برجام موشکی» به برجام هسته ای برنمی گردد.
هم جمهوری‌خواهان و هم دموکراتها می‌خواهند علاوه‌بر مساله هسته‌ای درباره مسائل دیگری هم با ایران وارد گفت‌وگو شوند. البته منظور از گفت و گو از منظر آمریکا نه تعامل بین دو طرف مساوی برای رد و بدل کردن امتیازات در چارچوب بازی با حاصل جمع یک بلکه گفت و گویی است که در آن واشنگتن خواسته های خود را به تهران دیکته کرده و بدون دادن امتیازی ایران هم همه آن خواسته ها را بپذیرد.
مسلما چنین رویکرد غیر منصفانه و یک طرفه ای مورد قبول ایران نیست و همین مساله یکی از عوامل مهم به نتیجه نرسیدن مذاکرات وین در زمینه لغو تحریم ها است.
تلاش آمریکا برای اجرای برجام پلاس
البته درباره نحوه دستیابی وتاکتیک رسیدن به برجام پلاس یعنی برجام 2 و برجام 3 بین جمهوری خواهان و دموکراتها اختلاف نظر وجود دارد.
جمهوری‌خواهان می‌گویند باید برجام 1 و 2 و 3 یک‌جا حل شود یعنی یک بار با ایران مذاکره کنیم و درباره همه مسائل به جمع بندی رسید. اما دموکراتها می‌گویند باید گام به گام پیش رفت؛ اما همه آنها در این باره اتفاق نظر دارند که باید فراتر از موضوع هسته‌ای با ایران به مذاکره پرداخت و حتی درباره مساله هسته ای نیز نباید به همان برجام 2015 بازگشت بلکه باید شروط و محدودیت های جدیدی را علیه برنامه هسته ای صلح آمیز ایران اعمال نمود.
حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در موضع گیری ها و بیانات خود با اشاره به قصد آمریکا و متحدان آن برای تحمیل برجام های دیگر به ایران در این زمینه هشدار داده اند.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در 5 آذر 1401 در دیدار جمعی از بسیجیان توضیحاتی درباره هدف دشمن از مطرح کردن طرح برجام 2 و 3 ارائه کردند و با بیان اینکه مذاکره، مشکل ما با آمریکا را حل نمی‌کند، فرمودند: "دشمن به دنبال برجام 2 و 3 بود. برجام 2 یعنی ایران باید از منطقه خارج شود. برجام 3 یعنی ایران متعهد شود که هیچ سلاح راهبردی مهمی تولید نکند."
بدین ترتیب با توجه به موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران که بارها آن را به طرف های غربی در مذاکرات وین و نیز به آمریکا به صورت غیر مستقیم اعلام کرده است، تهران هیچ گونه مذاکره ای جز در زمینه اجرایی شدن دوباره برجام در مقابل لغو تحریم ها علیه ایران را نپذیرفته و در عین حال خواهان اخذ ضمانت از واشنگتن برای عدم خروج دوباره از برجام است.
ضمن اینکه ایران فقط مذاکره در قالب برجام 2015 را پذیرفته و هیچ موضوعی را برای مذاکره فراتر از آن نمی پذیرد.
در واقع گره کور مذاکرات برجامی در واشنگتن زده شده است و تا زمانی که ایالات متحده نخواهد منافع و مصالح جمهوری اسلامی ایران را مد نظر قرار دهد، چشم اندازی برای اجرای دوباره برجام وجود نخواهد داشت.
نکته مهم اینکه به رغم آن که آمریکا از برجام بیرون آمده اما در عین حال، علاقه ای به اعلام مرگ برجام و ورود به «دنیای بدون برجام» ندارد. از این رو، مذاکرات برجامی، تا آینده قابل پیش بینی، پایان یافته اعلام نخواهد شد.
نویسنده: سیدرضا میرطاهر
