لیل یعنی شب و این سوره مدنی است
این سوره ضمن ادای سوگند به شب و روز، و یا نر و ماده با هم فرق دارند، شما نیز در کارها و افکارتان با یکدیگر فرق دارید و آثار و پیامد اعمال و اندیشه هایتان نیز متفاوت است.
در این سوره مردم به دو دسته کلی تقسیم می شوند:
یک دسته کسانی که اهل بخشش و انفاق مال و اهل تقوا هستند و وعده نیکوی الهی یعنی ثواب و پاداش در برابر اعمال را باور دارند. خداوند نیز انجام اعمال خیر را برای چنین افرادی آسان می کند و توفیق انجام کاری نیکو را به آنان می دهد.
یک دسته هم اهل بخل و جمع کردن ثروت هستند و وعده ثواب و پاداش الهی را تکذیب می کنند. نتیجه کردار آنها این است که اعمال صالح در نظر آنان سخت و سنگین گردد و توفیق کارهای نیک را پیدا نکنند.
این سوره با بیان وضع این دو گروه و پیامد کارها و افکارشان، انسانها را به انفاق و بخشش و تقوا و پذیرش معاد و وعده های نیکوی الهی تشویق و ترغیب می کند.
داستان سوره لیل
بحث روایتی (روایاتی درباره نزول آیات: (فاءما من اعطی و اتّقی ...) در شان (ابو دحداح) و روایتی درباره اینکه هدایت کننده خدا است)
در کافی به سند خود از محمد بن مسلم روایت کرده که گفت: از امام باقر علیه السلام معنای آیه (و اللیل اذا یغشى)، و آیه (و النجم اذا هوى) و آیات نظائر این دو را که در آنها به حقایق تکوینی سوگند یاد شده پرسیدم و عرضه داشتم (آیا ما نیز می توانیم مثلا به خورشید و ستاره سوگند بخوریم؟) فرمود: خدای تعالی می تواند به هر یک از مخلوقاتش سوگند یاد کند، ولی بندگانش نمی توانند به غیر او سوگند بخورند.
مؤ لف: این روایت را مرحوم صدوق هم به سند خود از علی بن مهزیار از ابو جعفر دوم امام جواد علیه السلام نقل کرده. و در تفسیر قمی در ذیل آیه (و اللیل اذا یغشى) آمده که امام درباره معنایش فرمود: سوگند به شب وقتی که روز را می پوشاند.
و از حمیری نقل شده که در قرب الاسناد از احمد بن محمد، از احمد بن محمد بن ابی نصر، از ابی الحسن رضا علیه السلام روایت کرده که گفت: از آن جناب شنیدم در تفسیر آیه (و اللیل اذا یغشى) می فرمود:مردی در حیاط خانه مسلمانی درخت خرمایی داشت، و به همین بهانه باعث زحمت صاحب خانه می شد، صاحب خانه نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شکایت کرد، حضرت، صاحب درخت را خواست وقتی آمد فرمود: درخت خرمایت را به درخت خرمایی در بهشت می فروشى؟ آن مرد گفت: نه و نفروخت مردی از انصار که کنیه اش ابی دحداح بود از این معامله خبردار شد نزد صاحب نخله رفت، و گفت درخت خرمایت را به حائط من بفروش، آن مرد پذیرفت ابو دحداح نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شد و عرضه داشت: درخت خرمای فلانی را در مقابل حائطم خریدم، حضرت فرمود در مقابل حائطت یک درخت خرمای بهشتی خواهی داشت.
در اینجا بود که خدای تعالی بر پیامبرش این آیه را نازل کرد: (و ما خلق الزوجین الذکر و الانثی ان سعیکم لشتی فاما من اعطى) یعنی درخت خرما را بدهد (و اتقی و صدق بالحسنى) یعنی وعده نخله ای که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم داد (فسنیسره للیسری ... تردى).
مؤلف: این روایت را قمی در تفسیر خود بدون ذکر امام نقل کرده، و کلمه (زوجین) تفسیری است که امام برای جمله (الذکر و الانثى) کرده.
و نیز در تفسیر قمی در ذیل آیه (و سیجنبها الاتقى) آمده که امام فرمود: این اتقی ابو دحداح بوده.
طبرسی رحمة اللّه علیه در مجمع البیان قصه را از واحدی نقل کرده که او به سند خود از عکرمه از ابن عباس آورده، و در آن آمده که مردی انصاری وارد معامله آن درخت خرماشد و با صاحبش صحبت کرد، و در آخر آن را به چهل درخت خرید، و به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بخشید، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هم آن را به صاحب خانه بخشید، و سپس طبرسی از عطاء روایت کرده که گفت: نام خریدار درخت ابو دحداح بود.
و سیوطی در الدر المنثور قصه را از ابن ابی حاتم از ابن عباس نقل کرده و بعد آن را تضعیف نموده است.
