پاسخ اجمالی:
? در اسلام شاد کردن و رفع گرفتاری از دیگران، علاوه بر اینکه در برخی موارد واجب است (از جمله خمس، زکات، صدقات واجب و …)، به طور مطلق مستحب بوده و عبادت محسوب می شود.
? در روایات نیز به این مسأله اشاره شده است؛ به عنوان مثال در روایتی اساس دین محبت دانسته شده است و در روایت دیگری شاد کردن دل مؤمن از بهترین مصادیق نیایش الهی شمرده شده است. همچنین سفارش شده بدی را با خوبی پاسخ دهیم.
? اما این مساله نباید ما را از سایر روشهای پرستش الهی بازدارد چرا که هر کدام جایگاه خاص خودش را دارد.
پاسخ تفصیلی:
مغالطه جدایی محبّت و عبادت
یکی از روشهای بدبین کردن مردم به ادیان، استفاده از مفاهیمی است که برای همه زیبا و جذاب می باشد؛ با وجود اینکه احکام و دستورات ادیان الهی، خصوصا اسلام با آنها منافات ندارد. امّا کسانی که دین را مانع محکمی در برابر زیاده خواهی و نفوذ خود می بینند، با مغالطه و فریب کاری آن را طوری مطرح می کنند که انسان فکر می کند منافاتی بین آنها وجود دارد. یکی از این مفاهیم مسأله «محبت» به دیگران می باشد. آنها این مسأله را در مقابل «نیایش» خدا قرار می دهند؛ در حالی که در آیات و روایات اسلامی موارد فراوانی درباره اهمیت محبت و شاد کردن دیگران آمده است. آنها جمله «شاد کردن قلبی با عمل بهتر از هزاران سر است که به نیایش خم شده باشد» را - که به «ماهاتما گاندی» نسبت داده شده است - مستمسک خود قرار داده اند تا عبادت خدا و نیایش مسلمانان را زیر سؤال ببرند.
جدایی وجود ندارد:
اگر برفرض این کلام متعلق به جناب گاندی باشد و ما این را بپذیریم، هرگز منافاتی با تعالیم دینی اسلام ندارد؛ زیرا در اسلام نیز، خنداندن و شاد کردن دیگران و رفع گرفتاری از دیگران، علاوه بر اینکه در برخی موارد واجب است (از جمله خمس، زکات، صدقات واجب و …)، به طور مطلق مستحب بوده و عبادت محسوب می شود.
اساس دین محبّت است:
طبق آیات قرآن و و روایات اسلامی، اساس دین محبت است. امام صادق(علیه السلام) در روایت زیبایی چنین می فرماید: «هَلِ الدّینُ الَّا الْحُبّ! انَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ:قُلْ انْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی یَحْبِبْکُمُ اللَّه»(1)؛ (آیا دین جز محبّت و رحمت چیز دیگری است؟! [سپس دلیل کلامش را این گونه بیان می کند؛ زیرا] خداوند متعال [در آیه 31 سوره آل عمران] می فرماید: اگر خدا را دوست دارید از دستورات من [پیامبر(صلی الله علیه و آله)] اطاعت کنید تا محبوب خداوند شوید).
در روایت دیگری از امام باقر(علیه السلام) چنین می خوانیم: «الدّین هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدّینُ»(2)؛ (دین محبّت است و محبّت دین است).
این محبت هم شامل محبت به خالق می شود و هم شامل محبت به مخلوق. اساسا اگر انسان در انجام هر کاری علاقه و محبت نداشته باشد هرگز دست به آن کار نمی زند؛ به عنوان مثال جاذبه جنسی و عشق و محبّت، انسانها را به سمت ازدواج -با همه مشکلاتش- سوق می دهد؛ به گونه ای که مرد و زن عاشقانه تمام سختی ها را به جان می خرند بلکه تمام عمرشان را به پای فرزندشان می ریزند تا نوزادشان کم کم بزرگ شود و راه رفتن بیاموزد، و سخن بگوید. آری، انگیزه عشق و محبّت این قدرت و قوّت عجیب و خیره کننده را دارد.(3)
احادیث شاد کردن دل مؤمن
علاوه بر آنچه بیان شد، احادیث فراوانی هم در خصوص شاد کردن دل مؤمنین و اهمیت بسیار بالای آن آمده است؛ از جمله در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) که خود سرآمد محبت به بندگان و رحمة للعالمین بود می خوانیم: «إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ»(4)؛ (دوست داشتنی ترین اعمال نزد خداوند شاد کردن دل مؤمنین می باشد).
در روایت دیگری از امام باقر(علیه السلام) می خوانیم: «تَبَسُّمُ اَلرَّجُلِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ حَسَنَهٌ وَ صَرْفُ اَلْقَذَی عَنْهُ حَسَنَهٌ وَ مَا عُبِدَ اَللَّهُ بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَی اَللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ اَلسُّرُورِ عَلَی اَلْمُؤْمِنِ»(5)؛ (لبخند مرد در روی برادرش، حسنه است و دور کردن خار و خاشاک از وی حسنه است و خدا پرستیده نشده به کاری که دوست تر باشد نزد خدا از شاد کردن دل مؤمن).
در کتاب شریف «اصول کافی» چند باب درباره شاد کردن دل دیگران و برطرف کردن گرفتاری و نیاز دیگران اختصاص داده شده است و روایات فراوانی در این باره بیان شده که نشان می دهد خود شاد کردن دل مؤمن و رفع گرفتاری او از بهترین مصادیق نیایش الهی شمرده شده است.(6)
بدی را با خوبی پاسخ دهید
با این حال، دستورهای دین در زمینه محبت به دیگران در این حد متوقف نمی ماند و در متون دینی توصیه هایی به پاسخ دادن بدی با خوبی نیز دیده می شود.
خداوند متعال در آیه 60 سوره «الرَّحْمن» می فرماید: «هَلْ جَزَاءُ الْاحْسانِ الَّا الْاحْسانِ»؛ (آیا جزای نیکی جز نیکی است؟). این آیه شریفه، که سرشار از محبّت و رحمت و دوستی است، به عنوان یک شعار اسلامی ما مسلمانان می باشد.
با این حال با مطالعه دیگر آیات قرآن در می یابیم که خداوند متعال نه تنها پاسخ نیکی را رفتار نیک می داند، بلکه به مسلمانان دستور می دهد در مقابل بدیها نیز به نیکی رفتار کنند، و پاسخ بدی را هم به نیکی بدهند! این مطلب در آیه شریفه 96 سوره مؤمنون آمده است؛ می فرماید: «ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ احْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ اعْلَمُ بِما یَصِفُونَ»؛ (بدی را به بهترین راه و روش دفع کن [و پاسخ بدی را به نیکی ده] ما به آنچه توصیف می کنند، آگاه تریم).(7)
نتیجه اینکه:
شادی و شاد کردن دیگران، چه با عمل و چه با حرف، خود عبادت است و سیره عملی، و رفتار و معاشرت های اجتماعی بزرگان دینی و رهبران و پیشوایان اسلامی، مملوّ از رحمت و عطوفت و محبّت با پیروان خویش، بلکه با دشمنان اسلام است.(8) امّا این مساله نباید ما را از سایر روش های پرستش الهی باز دارد و هر کدام جایگاه خاص خودش را خواهد داشت. پرستش خداوند متعال از لحاظ عقلی و عاطفی بر ما واجب است و شکر نعمت های او به شمار می رود.(9) همچنین از لحاظ شرعی، خداوند متعال در آموزه های دینی، نوع و روش مورد پسند و صحیح را برای عبادت خویش مقرر و معین فرموده اند، که نماز و روزه هم جزء آن است و اجر و ثواب شاد کردن مؤمن و رفع نیاز دیگران، ما را از پرستش خدای تعالی، معاف نمی کند.
پی نوشت ها:
(1). تفسیر نور الثقلین، العروسی الحویزی، عبد علی بن جمعة، انتشارات اسماعیلیان، قم، 1415 ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 327؛ بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، ج 66، ص 237.
