لذت بردن از نماز و عبادت و نیایش به درگاه خدای متعال، از نشانه‌های اولیا الهی است که همواره آن را از خدای متعال طلب می‌کنند. در دعای روز چهارم ماه رمضان می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ... ارْزُقْنِي فِيهِ حَلَاوَةَ ذِكْرِك‏؛ خدایا! حلاوت و شیرینی ذکرت را در این روز به من بچشان». امام سجاد( در مناجات المطیعین به خداوند عرض می‌کند: « اللَّهُمَّ... مَتِّعْنَا بِلَذِيذِ مُنَاجَاتِكَ‏، وَ أَوْرِدْنَا حِيَاضَ حُبِّكَ وَ أَذِقْنَا حَلَاوَةَ وُدِّكَ وَ قُرْبِكَ؛ بار خدایا! ما را از لذّت مناجاتت بهره‌مند گردان و در آبگیرهاى محبّتت وارد گردان و شیرینى دوستى و قرب خودت را به ما بچشان». هم‌چنین در مناجات المریدین عرضه می‌دارد: «فَبِکَ اِلی لَذیذِ مُناجاتِکَ وَصَلُوا؛ خداوندا! اولیا و بندگان صالح و مخلصت به وسیله تو به لذّت مناجاتت دست یافتند». آری، لذت‌های معنوی لطف حضرت حق و مدال افتخاریست که به بندگان مخلص الهی به خاطر عملکرد شایسته‌شان عطا می‌شود. جناب سلمان همواره می‌گفت : چنانچه لذت سجده براى خداوند و هم‌نشینى با افراد پاک سخن نبود ( زندگی برایم ارزشی نداشت و) آرزوى مرگ مى‏کردم. این نوشتار، به عوامل و راه‌های کسب لذت در نماز می‌پردازد:

راه‌های کسب لذت درنماز

برای کسب لذت در نماز راه‌های سلبی و ایجابی وجود دارد که در اینجا به مواردی از آن‌ها می‌پردازیم:

1. خالص کردن نیت

اگر کسی می‌خواهد از نماز و کارهای خیر دیگر لذت ببرد باید با نیت خالص وارد شود؛ چون نیت به منزله روح عبادت به شمار می‌رود و افراد به میزان خلوص نیت، از آثار و نتایج آن بهره‌مند شده لذت می‌برند. پیامبر اکرم( فرمود: «فَمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ صالِحٌ تَحَنَّنَ اللَّهُ عَلَيْهِ؛ کسى که قلب صالح و نیت خالصی دارد، خدا به او لطف و محبت مى‌کند».

یکی از بهترین جلوه‌های لطف و محبت الهی این است که لذت عمل را به صاحبان قلب صالح و نیت خالص می‌چشاند؛ هم‌چنانکه در دعای شب نیمه شعبان از خدای متعال می‌خواهیم: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُك‏... حَلَاوَةَ ذِكْرِكَ وَ شُكْرِك‏؛ پروردگارا! از تو درخواست می‌کنم که شیرینی و لذت یاد و شکرت را به من عنایت کنی».

شاعر چه زیبا سروده است:

دل جایگاه عشق تو باشد نه غیر تواین خانه خداست به شیطان نمی‌دهماز آنجایی که بالاترین لذت‌ها در نماز جمع شده است باید نیت را خالص نمود تا از این لذت بهره‌مند شد؛ همان‌طور که آیت‌الله بهجت( در مورد شیرینی نماز می‌فرماید: «نماز، جامی است از اَلَذّ لذایذ که چنین خمری خوش‌گوار در عالمِ وجود نیست! تمام لذت‌ها روحی است و آنچه از لذات که در طیب [عطر] و یا از راه نساء به صورت حلال تکویناً مطلوب است، بیش از آن و به مراتب بالاتر، در نماز است... ». بنابراین هر کس نیتش را از آلودگی‌های دیگر در نماز پاک کند به لذت آن دست خواهد یافت.

مهم‌ترین امری که مانع از نیت خالص می‌شود و در نتیجه لذت عبادت و نماز را از انسان می‌گیرد، خودپرستی و دوستی دنیاست:

میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیستتو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیزاگر شخصی لذت نماز را نمی‌چشد علت در خود اوست؛ چرا که نیتش را خالص و خودش را وقف خدا نکرده است. در حقیقت عدم درک لذت نماز، همان مجازات غیرمحسوس الهی برای دنیادوستان و خودپرستان است که نیت خود را با خودپرستی و دنیادوستی مخلوط می‌کنند. خدای متعال در این باره به حضرت داود( فرمود: «....إِنَّ أَدْنَی مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِی عَنْ قُلُوبِهِمْ؛ ... کم‌ترین کارى که با دنیادوستان که نیت ناخالص در مناجات دارند) می‌کنم این است که شیرینی و لذت مناجات خود را از دل‌هایشان برکنم».

2. درمان بیماری‌های معنوی

همان‌گونه که وجود بیماری و عفونت در بدن مانعِ لذت بردن از غذاهای مطبوع می‌شود، گناه و معصیت نیز مانعِ لذت بردن از غذاهای روحی از جمله نماز می‌شود. لقمه حرام، سخن ناروا، غیبت، بیهوده‌گویی، نیش و کنایه، تهمت، فحش، نگاه آلوده به نامحرم، فیلم‌ها و تصاویر غیراخلاقی و شنیدن موسیقی حرام، قلب و روح آدمی را بیمار و حال و انرژی عبادت و نماز را از آدمی سلب می‌کند. همان‌طور که انسان گرفتارِ سرماخوردگی، از بوی خوش لذت نمی‌برد و چشم ضعیف و بیمار، لذت مشاهده مناظر زیبا را در نمی‌یابد، انسان گنهکار نیز از نماز لذت نمی‌برد. امام صادق( می‌فرماید: «طَلَبْتُ‏ حَلَاوَةَ الْعِبَادَةِ فَوَجَدْتُهَا فِي‏ تَرْكِ‏ الْمَعْصِيَة؛شیرینی و لذت عبادت را جست‌وجو نمودم، پس آن را در ترک گناه یافتم».

شاعر می‌گوید:

اگــر لذت ترک لــذت بـدانیدگر شهوت نفس،لذت نخوانیهزاران در از خلق بر خود ببندیگـرت بـاز باشد دری آسمـانی3. زهد و ساده‌زیستی

درک لذت‌هاى‏ معنوى‏ به یقین نیازمند دوری از تشریفات دنیوی است و برای درک لذت نماز، زهد و ساده‌زیستی لازم است. کسانی که غرق زندگی تشریفاتی و مادی دنیوی هستند قادر به درک لذت نماز نیستند. خدای متعال به حضرت داود( فرمود: «مَا لِأَوْلِيَائِي وَ الْهَمَّ بِالدُّنْيَا إِنَّ الْهَمَّ يُذْهِبُ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي مِنْ قُلُوبِهِم‏؛ اولیای مرا با همّ دنیا چه‌کار؟ زیرا همّ و غم دنیا حلاوت مناجات مرا از دل‌هایشان مى‌برد».

شهید مطهری( درباره تأثیر زهد در ایجاد لذت‌های معنوی می‌نویسد:

فلسفه دیگر زهد این است که اگر انسان غرق در لذات مادى ـ حتى لذات حلال ـ شود، در همین دنیا از لذات معنوى محروم مى‌شود. ما یک سلسله لذت‌هاى معنوى داریم که معنویت ما را بالا مى‌برد. براى کسى که اهل تهجّد و نماز شب باشد، جزو صادقین و صابرین و مستغفرین بالاسحار باشد، نماز شب لذت و بهجت دارد. آن لذتى که یک نفر نماز شب خوان حقیقى و واقعى از نماز شب خودش مى‏برد، از آن اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتوبُ الَیْه‏ها مى‏برد، از آن‏ الْعَفْو گفتن‏ها و یاد کردن و دعا کردن‏هاى حداقل چهل مؤمن مى‏برد و آن لذتى را که از آن‏ یا رَب یا رَب‏ گفتن‏ها مى‏برد هیچ وقت یک آدم عیّاش که در کاباره‏ها مى‏گردد احساس نمى‏کند. لذت آن نماز شب‏خوان خیلى عمیق‌تر، نیرومندتر و نشاط بخش‏تر است.

حضرت عیسى( مى‏فرماید: «به حقیقت براى شما مى‏گویم: همان‌طور که مریض براى شدت درد از خوبى طعام لذت نمى‏برد، صاحب دنیا نیز از عبادت لذت نمى‏برد و به واسطه دوستى مال، شیرینى عبادت را نمى‏یابد».

4. مجاهده با هوای نفس

جهاد با نفس از دیگر راه‌های درک لذت در نماز است. اگر انسان مراقبت و مجاهدت کند و با خدا و قرآن و اهل‌بیت( انس بیشتری بگیرد و دل خود را از هواهای نفسانی پاک کند، به یقین حالت عاشقانه و لذت‌بخشی را برای نماز پیدا خواهد کرد. امام علی( در این باره فرمود: «كَيْفَ يَجِدُ لَذَّةَ الْعِبَادَةِ مَنْ‏ لَا يَصُومُ‏ عَنِ‏ الْهَوَى‏‏؛ چگونه لذّت عبادت را می‌چشد کسی که از پیروی هوی و هوس خودداری نمی‌کند؟».

«بلعم باعورا» دانشمندی از بنی اسرائیل، آگاه به اسم اعظم پروردگار، مستجاب الدعوه و از مؤمنان به حضرت موسی( بود. وی در اثر عبادات به مراتب عالی معنوی رسیده بود. کسی که به این مقام می‌رسد، به یقین اهل لذت‌های معنوی بوده است. عبادات صوری و بی‌روح، شخص را مستجاب‌الدعوه و دارای اسم اعظم نمی‌کند. او با پیروی از هوای نفس تمام مقامات، کمالات و لذت‌های معنوی در عبادت را از دست داد. پیروی از هوای نفس مانع رشد و کمال او شد و قدرت پرواز روحی و عروج را از او گرفت. قرآن می‌فرماید:

وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِى ءَاتَيْنَاهُ ءَايَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكاَنَ مِنَ الْغَاوِينَ * وَ لَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِها وَ لَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلىَ الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَوَاه‏؛ و بر آن‌ها بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم؛ ولى (سرانجام) خود را از آن تهى ساخت و شیطان در پى او افتاد، و از گمراهان شد! و اگر مى‏خواستیم، (مقام) او را با این آیات (و علوم و دانش‌ها) بالا مى‏بردیم (اما اجبار، بر خلاف سنت ماست؛ پس او را به حال خود رها کردیم) و او به پستى گرایید و از هواى نفس پیروى کرد!

5. عمل به آداب نماز

از مهم‌ترین عواملی که موجب میشود نماز، لذت‌بخش باشد، رعایت آداب ظاهری و باطنی نماز است. امام صادق( روزی به یکی از یاران خاص خود، آداب ظاهری و باطنی نماز را آموزش داد تا نماز برایش لذت‌بخش شود؛ چرا که بدون رعایت این آداب، نماز خشک، بی‌روح و کسالت‌آور خواهد بود. امام به جناب حمّاد بن عیسی فرمود: آیا نمازت را خوب اقامه می‌کنی؟ گفت: آقای من! من کتاب حریز [یکی از اصحاب امام] را که درباره نماز نوشته است، حفظ هستم. فرمود: مانعی ندارد، بایست و نماز بخوان [تا ببینم چگونه نمازت را می‌خوانی‌] او برخاست و در برابر امام رو به قبله تکبیر گفته و نماز خواند! امام فرمودند:‌ ای حمّاد! نماز را خوب نمی‌خوانی! چه‌قدر زشت است که شخصی شصت یا هفتاد سال از عمرش بگذرد و یک نماز تمام و کامل باحدود [و آداب آن] به‌جا نیاورده باشد! حمّاد می‌گوید: در خودم احساس کوچکی کردم و گفتم: فدایتان شوم [حال که چنین است] پس نماز را به من بیاموزید. امام صادق( برخاست و رو به قبله ایستاد و دو رکعت نماز با خضوع و خشوع و سایر شرایط کامل خوانده و تمام آداب نماز را برایم آموخت. امام صادق( به این دلیل نماز حماد را نپذیرفت که بدون خضوع و خشوع و فقط با برخی از آداب ظاهری انجام شد.

بنابراین توجه به مقدمات نماز و آداب وضو، انجام دادن تعقیبات نماز، رعایت دستورات ظاهری مانند پوشیدن لباس‌های زیبا، استعمال بوی خوش، به‌جا آوردن مستحبات نماز مانند: اذان، اقامه، کنترل فکر و خیال در نماز، حضور قلب، خشوع و توجه به معانی کلمات و جملات همه در لذت بردن از نماز مؤثرند؛ یعنی هم آداب ظاهری و هم معنوی نماز را باید رعایت کرد تا نماز لذت‌بخش باشد.

6. تفکر در عظمت خداوند

اگر شخص نمازگزار بیندیشد که در مقابل چه وجود اقدس و با عظمتی ایستاده و گفتگو می‌کند، به یقین از نماز خود لذت می‌برد؛ همان‌‌گونه که یک شخص از فرد بزرگ و مهمی وقت می‌گیرد و دقایقی مؤدبانه و محترمانه با او گفتگو می‌کند احساس شعف، نشاط و لذت دارد و به آن افتخار می‌کند. اگر معرفت خدای متعال را در وجودمان افزایش دهیم همین احساس را در نماز درک می‌کنیم.

امام صادق( در تشریح این موضوع چنین فرمود:

چون تکبیر (نماز) را گفتی، آنچه را که ما بین آسمان و زمین است در مقابل کبریایی خدا کوچک و ناچیز شمار که اگر خداوند بر قلب بنده زمانی که تکبیر می‌گوید، بنگرد و در دل او چیزی باشد که از حقیقت معنای تکبیر بازش می‌دارد، به او گوید: ای دروغ‌گو آیا مرا می‌فریبی؟ به عزت و جلالم سوگند که از شیرینی یاد خود محرومت کنم!

7. معرفت به حقیقت نماز

توجه به حکمت، اسرار، آثار، برکات، معنا و تفسیر اجزای نماز، می‌تواند توجه انسان را در نماز متمرکز و او را به نماز راغب‌تر و عاشق‌تر کند. توجه به اصل نماز، دقت در مفاهیم ذکر و دعاهای نماز، شناخت رمز و راز و پیام‌ها و نکته‌های افعال نماز می‌تواند لذت نماز را به نمازگزار بچشاند.

کسی که «وضو» می‌گیرد، همراه شستن دست و صورت، دل و جان را هم پاک می‌کند. رو به «قبله» که می‌ایستد، خانه توحید و کعبه مقدس، دل او را جذب می‌کند و او را به عمق تاریخ موحّدان و یکتاپرستان می‌برد. «تکبیرة الاحرام» نمازگزار، ورود به محضر دوست و حرام کردن یاد هر چیز دیگر بر خویشتن است. «الله‌اکبر» یعنی او را از هر چیز و هر کس و هر جاذبه و هر دل مشغولی و هر قدرت و جمال، بالاتر دیدن. «حمد و سوره»، ستایشی آگاهانه از ولی نعمتی است که در پیشگاهش می‌ایستیم، زبان به حمد و ثنا می‌گشاییم و از او راهنمایی به «صراط مستقیم» می‌طلبیم. «رکوع»، رمز خضوع در برابر آفریدگار است. «سجود»، نزدیک‌ترین حالت یک بنده به خدای خویش است: خاکی بودن، کرنش در برابر آن معبود بزرگ، رسیدن به عظمت روحی از راه کوچک شدن در برابر آن بزرگ واقعی. فهمیدن این معانی در درک لذت نماز کافی است.

8. شناخت لذت‌های معنوی

لذت‌های معنوی نسبت به لذت‌های دنیوی، شیرین‌تر، بهتر و ماندنی‌تر است. خداوند متعال می‌فرماید: «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا * وَ الْاَخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقَىٰ؛ ولی شما زندگی دنیا را مقدم می‌دارید در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است». لذت کمک به یک نیازمند، گریه برمصائب اهل بیت(، توبه و پشیمانی از گناه و شیرینی گفتگوی عارفانه با خداوند، از مصادیق لذت‌های معنوی است. هر کس ذره‌ای از آن را بچشد همیشه در پی آن خواهد بود. امام سجاد( در مناجات الذاکرین از لذت‌های غیرمعنوی استغفار می‌کند: «الهی... أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِك‏...؛ خدایا از هر لذتی غیر از لذت یاد تو طلب بخشش می‌کنم».

نوشته‌اند: روزی نادرشاه با «سید هاشم حطاب» که یکی از عالمان زاهد و با تقوا بود، در نجف ملاقات کرد. نادر خطاب به سید هاشم گفت: «شما واقعا همّت کرده‏اید که از این همه لذت‌های دنیا گذشته‏اید. سید هاشم با اطمینان خاطر و اعتماد کامل گفت: اتفاقا برعکس، شما همّت کرده‏اید که از این همه لذت‌های معنوی و اخروی گذشته‏اید».

بی‌تردید نماز یکی از شیرین‌ترین لذت‌های معنوی را برای نمازگزار به همراه دارد. برای همین رسول گرامی اسلام(، عبارات دل‌انگیزی را در مورد «نماز» به کار می‌برد. آن حضرت به اباذر می‌فرماید:

يَا أَبَا ذَرٍّ جَعَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قُرَّةَ عَيْنِي فِي الصَّلَاةِ وَ حَبَّبَ إِلَيَّ الصَّلَاةَ كَمَا حَبَّبَ إِلَى الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ إِلَى الظَّمْآنِ الْمَاءَ وَ إِنَّ الْجَائِعَ إِذَا أَكَلَ شَبِعَ وَ إِنَّ الظَّمْآنَ إِذَا شَرِبَ رَوِيَ وَ أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاة؛ ای اباذر! خداوند نور دیده مرا در نماز قرار داده و نماز را محبوب من گردانید؛ هم‌چنانکه غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه قرار داد. [با این تفاوت که] گرسنه هرگاه غذا بخورد سیر می‌شود و تشنه هرگاه آب بنوشد سیراب می‌شود، اما من هرگز از نماز سیر نمی‌شوم.

از منظر عرفا لذت دنیا، لذت خالص نیست بلکه لذت موهوم و در واقع رفع رنج است نه لذت حقیقى که روح و روان انسان را محظوظ می‌گرداند. اساساً تعبیر به لذت در جسمانیات مجازی است. برای نمونه غذا، و نوشیدنی‌ها هر چه لذیذ باشند، تناولش رفع رنج گرسنگى و تشنگی است و سایر لذت‌های دنیوی نیز همین‌گونه است؛ اما لذت‌های معنوی لذت‌های واقعی است و حلاوت آن با مادیات قابل مقایسه نیست.

برخی دیگر از عواملی که می‌تواند نماز را برای انسان لذت‌بخش کند به این شرح است:

ادای نماز در بهترین وقت؛

انتخاب محیطی آرام؛

تصمیم به مراقبت فکر و تمرکز در نماز؛

هم‌نشینی با اهل مناجات و تقوا؛

مطالعه کتاب‌های خداشناسی و کتاب‌های اسرار نماز؛

توسل به اهل‌بیت(؛

جبران نواقص نمازها با نوافل؛

احساس نیازمندی به خدا.

ناگفته نماند لذت در نماز هدف نیست، بلکه اصل در عبادات تسلیم در برابر اوامر الهی است؛ اما عبادت عاشقانه لذت‌بخش است و تسلیم در مقابل خداوند شوق‌انگیز و نشاط‌آور. اگر عبادت فقط برای لذت معنوی باشد این نوعی شرک خفی و هوای نفس خواهد بود. به همین جهت سید مرتضى بزرگ دانشور جهان تشیع برای احتیاط و اطمینان خاطر،چنین وصیت کرد: «تمام نمازهاى واجب مرا که در طول عمرم خوانده‏ام به نیابت از من دوباره بخوانید». وقتى این سخنان از ایشان نقل شد نزدیکان و اطرافیان شگفت زده شدند و پرسیدند: چرا؟! شما که فردى وارسته بودید و اهمیت فوق‌العاده‏اى به نماز مى‏دادید، علاقه‏مند و عاشق نماز بودید و همیشه قبل از فرا رسیدن وقت نماز وضو گرفته، آماده مى‏شدید تا وقت نماز فرا‌رسد، حال چه شد که این‌گونه وصیت مى‏کنید؟! جناب علم الهدی در پاسخ فرمود: آرى، من علاقه‏مند به نماز بلکه عاشق نماز و راز و نیاز با خالق خود بودم و از این راز و نیاز هم لذت فراوان مى‏بردم. از این رو همیشه قبل از فرا رسیدن وقت نماز لحظه‏شمارى مى‏کردم تا وقت نماز برسد این تکلیف الهى را انجام دهم و به دلیل همین علاقه شدید و لذت از نماز، وصیت مى‏کنم که تمام نمازهاى مرا دوباره بخوانید؛ زیرا تصور من این است که شاید نمازهاى من صد در صد خالص بر خدا انجام نگرفته باشد، بلکه درصدى از آن‌ها به خاطر لذّت روحى و معنوى خودم به انجام رسیده باشد! پس همه را قضا کنید چون اگر یک درصد از نماز هم براى غیر خدا انجام گرفته باشد شایسته درگاه الهى نیست و مى‏ترسم به همین سبب اعمال و نیازهاى من مورد پذیرش خداى منّان قرار نگیرد.

فهرست منابع

قرآن کریم

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، بیروت: مؤسسه الاعلمى، 1413ق.

اهوازى، حسین بن سعید، کتاب الزهد، قم: مطبعه علمیه، 1402ق.

پاک‌نیا، عبدالکریم، خاطرات ماندگار از خوبان روزگار، قم: نشر فرهنگ اهل‌بیت(، 1389ش.

تمیمى آمدى، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: دار الکتاب اسلامی، 1410ق.

حرزالدین، محمد، معارف‌الرجال، قم: نشر کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1405ق.

رخشاد، محمدحسین، در محضر حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت(، قم: نشر سماء، 1398ش.

سعدی، مصلح‌الدین، کلیات، تهران: نشر دانشنامه فارس، 1400ش.

سیوطی، جلال‌الدین، الجامع الصغیر، بیروت: دارالفکر [بی‌تا].

طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الأخلاق، قم: نشر شریف رضی، 1410ق.

‏طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، تهران: نشر ناصرخسرو، ‏ 1372ق.

طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق.

مازندرانی، ملا محمدصالح، شرح أصول کافی، تهران: نشر اسلامیه، 1382ق.

مجلسى، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت: نشر اعلمی، 1423ق و مؤسسة الوفا، 1403ق.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (احیاى تفکر اسلامى)، تهران: نشر صدرا، 1384ش‏.

نوری، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت(، 1408ق.خداشناسی

خاتم رسولان(صلی الله علیه و آله) نماد عینی همه ارزش‌های الهی و انسانی، از جمله صبر و عدالت و اخلاق است. او با صداقت و اخلاص، این اوصاف را اجرایی کرد و الگویی مطابق حق برای طالبان ارزش‌های متعالی باقی گذاشت. مقام معظم رهبری(مدّظله العالی) در سخنانی با اشاره به آیه: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة...»[1] فرمود: «ما بایستی دنبال این الگو حرکت کنیم و خصوصیاتی که او در عمل داشت، آن خصوصیات را در عمل‌مان ایجاد کنیم؛ در خصوصیاتی که در اخلاق داشت، از او تبعیت کنیم».[2] از نظر ایشان پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله)، کهکشانی از ارزش‌هاست و سه ستاره از این کهکشان «صبر، عدل، اخلاق» است: «من سه نکته را در مورد رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) و خصال پیغمبر انتخاب کرده‌ام که این سه نقطه را مثل اینکه سه ستاره از این کهکشان نور را انسان انتخاب بکند، ما مردم ایران بیاییم و در جمهوری اسلامی به این سه نقطه تکیه کنیم و اهمیت بدهیم و دنبال بکنیم این سه نقطه را. این سه نقطه عبارت است از صبر، عدل، اخلاق».[3] بر اساس این رهنمود، در این نوشتار به تبیین و بررسی این سه برجستگی در زندگی پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرداخته می‌شود.

صبر 

یکی از فضایل اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)، صبر است؛ چنانکه رهبر معظم انقلاب(مدّظله العالی) فرمود: «صبر در زندگی پیغمبر یک چیز برجسته‌ای است. البته درباره صبر، مفهوم صبر و وظیفه صبر در جاهای مختلف قرآن ده‌ها آیه هست».[4] ایشان با توجه به آیات متعدد، معتقدند که خدای متعال از اول بعثت، به پیامبر(صلی الله علیه و آله) دستور صبر داده است:

اما آن صبری هم که مربوط به پیغمبر(صلی الله علیه و آله) است، زیاد است... مهم این است که از اول بعثت، خدای متعال دستور صبر به پیغمبر داده است؛ «وَ لِرَبِّكَ فَاصْبِرْ»؛[5] «وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما يَقُولُونَ»[6] ــ و سوره‌ مدثر و مزمل، جزو اولین سوره‌هایی است که بر پیغمبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده ــ از همان قدم اول، خدای متعال به پیغمبر می‌گوید باید صبر داشته باشی.... «فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّك‏»[7].[8]

صبر به معنای ثبات نفس، اطمینان و مضطرب نگشتن در بلایا و مصائب و مقاومت کردن در حوادث و شداید است؛ به‌ نحوی ‌که سینه انسان تنگ نشود و پریشان ‌خاطر نگردد. صبر، مقاومت نفس در برابر هوی و هوس و نیز ثبات قوه عاقله در مقابل قوه شهویه است.[9] پیامبر(صلی الله علیه و آله) در معرفی خود فرموده است: «بُعِثْتُ لِلْحِلْمِ مَرْكَزاً وَ لِلْعِلْمِ مَعْدِناً وَ لِلصَّبْرِ مَسْكَنا؛[10] برانگیخته شده‌ام که مرکز بردباری و معدن دانش و مَسکن صبر باشم». از نظر آن حضرت: «الصّبرُ نِصفُ الإیمان؛[11] صبر نیمی از ایمان است».

آن حضرت،‌ مصداق عینی صبر بود و همگان را به صبر بر جفای مردم دعوت می‌کرد؛ چنانکه امام صادق(علیه السلام) از آن حضرت فرموده است:

مَثَلُ الْمُؤْمِنِ كَمَثَلِ الْأَرْضِ مَنَافِعُهُمْ مِنْهَا وَ أَذَاهُمْ عَلَيْهَا وَ مَنْ لَا يَصْبِرُ عَلَى جَفَاءِ الْخَلْقِ لَا يَصِلُ إِلَى رِضَى اللَّهِ تَعَالَى لِأَنَّ رِضَى اللَّهِ تَعَالَى مَشُوبٌ بِجَفَاءِ الْخَلْقِ؛[12] مؤمن مانند زمين است كه همه از آن استفاده مى‌برند و آزار و اذيت و مزاحمت آنان نيز در روى همين زمين صورت می‌گيرد و كسى كه صبر و تحمل بر جفا و آزار مردم نكند، نمی‌تواند به رضاى پروردگار متعال برسد؛ زيرا رضاى خداوند آميخته و توأم با جفاى خلق است.

از نظر پیامبر(صلی الله علیه و آله) صبر سه قسم است: «الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِيَةِ...؛[13] صبر بر سه قسم است: صبر در مصيبت و صبر بر طاعت و صبر از گناه».

آن حضرت، الگوی انواع صبر است. هنگامی‌ که در جنگ احد دشمنان، یاران و به‌ویژه حضرت حمزه سیدالشهدا(علیه السلام) را با قساوت به شهادت رساندند و بدنشان را پاره ‌پاره کردند و جگرش عمویش حمزه را بردند، پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «خدایا! ستایش مخصوص توست و درگاه تو محل شکایت و شکوه است و تو تنها یاری‌کننده بر آن چیزی هستی که می‌بینم...». در این هنگام آیه نازل شد: «و اگر [ستمگر را] مجازات كرديد، پس فقط به ‌مانند ستمى كه به شما شده، مجازات كنيد و اگر صبر و تحمل‌کنید [و از مجازات بگذريد] براى صبرکنندگان بهتر است».[14] پیامبر(صلی الله علیه و آله) در پاسخ این توصیه فرمود: «خدایا صبر می‌کنم، صبر می‌کنم».[15]

پس از جنگ احد، عده‌ای از اصحاب از او خواستند تا قریش و مشرکان را نفرین کند. آن حضرت فرمود: «من برای لعن و نفرین برانگیخته‌ نشده‌ام؛ بلکه برای دعوت به‌ حق و رحمت برانگیخته ‌شده‌ام. خدایا قوم مرا هدایت کن که آنان نمی‌دانند».[16]

مشرکان گستاخ آن حضرت را دروغ‌گو می‌خواندند، اما حضرت برای حفظ دین و اشاعه رسالت الهی صبر و تحمل می‌کرد؛ زیرا خدای متعال به او یادآور شده بود: «وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى‏ ما كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتاهُمْ نَصْرُنا...؛[17] رسولان پیش از تو نیز تکذیب شدند، اما صبر کردند بر تهمت دروغ‌گو خواندن‌شان و مورد آزار قرار گرفتند تا اینکه زمان یاری ما به ایشان [و پیروزی آنان] فرا رسید».

هاتف آن روز به من مژده این دولت داد          که بدان جور و جفا صبر و ثباتم دادند[18]

عدل

مقام معظم رهبری(مدّظله العالی) می‌فرماید: «یکی از مهم‌ترین و شاید بشود گفت مهم‌ترین هدف میانیِ بعثت پیغمبران، عدالت است».[19] مستند رهبری کلام خدای متعال است که می‌فرماید: «لَقَد اَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَ اَنزَلنا مَعَهُمُ الکـِتبَ وَ المیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط؛[20] ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آن‌ها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند». طبق برداشت مقام معظم رهبری از آیه، هدف ارسال رسل و انزال کتب این است که جامعه قائم به عدل و قسط باشد. ایشان درباره پیامبر(صلی الله علیه و آله) معتقد است «اصلاً هدف ارسال رسل و انزال کتب این بود که قیام به قسط بشود، جامعه قائم به عدل و قسط باشد. در قرآن کریم از قول پیغمبر [می‌فرماید]: «وَ اُمِرتُ لِاَعدِلَ بَینَکُم؛[21] این هم امر خداست که بایستی عدالت انجام بگیرد».[22]

عدالت در لغت به معنای داد کردن، دادگر بودن و انصاف داشتن است.[23] مولوى عدل را چنین تعریف کرده است:

عدل چه بْوَد؟ آب ده اشجار را   ظلم چه بود آب دادن خار را

عدل وضع نعمتی در موضعش   نه به هر بیخی که باشد آبکش

ظلم چه بْوَد؟ وضع در ناموضعی   که نباشد جز بلا را منبعی[24]

پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) که نماد میدانی قرآن بود، به ‌تمام ‌معنا به عدالت و اجرای آن معتقد بود؛ چنانکه در زیارت آن حضرت مى‌خوانیم: «السّلامُ عَلیک یا قائماً بِالقِسط؛[25] سلام بر تو اى برپادارنده عدالت». از نظر حضرت عدل چنان مهم بوده که فرموده است:

عَدْلُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سِتِّينَ سَنَةً قِيَامٍ لَيْلُهَا وَ صِيَامٍ نَهَارُهَا وَ جَوْرُ سَاعَةٍ فِي حُكْمٍ أَشَدُّ وَ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ مَعَاصِي سِتِّينَ سَنَة؛[26] يک ساعت به عدالت رفتار كردن، بهتر از هفتاد سال عبادت است كه شب‌هايش را بيدار و روزهايش را روزه‌دار باشد و يک ساعت حكم به ظلم كردن نزد خدا از گناهان شصت سال سخت‌تر و بزرگ‌تر است.

 عدل در نظام آفرینش چنان اهمیتی دارد که پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «بِالعَدلِ قامَتِ السَماواتُ و الأرضُ؛[27] بر پا شدن آسمان‌ها و زمین، بر اساس عدل است.

هر کجا عدل روی بنمودست   نعمت اندر جهان بیفزودست

هر کجا ظلم رخت افکنده است   مملکت را زبیخ بَرکَنده است[28]

پیامبر(صلی الله علیه و آله) هرگز از اجرای عدالت کوتاه نیامد. در فتح مکه، زنى از قبیله بنى‌مخزوم مرتکب سرقت شد و از نظر قضایى جرمش محرز گردید. خویشاوندانش که هنوز رسومات نظام طبقاتى در لایه‌های مغزشان به جاى مانده بود، اجراى مجازات را ننگ خانواده اشرافى خود مى‌دانستند و به تکاپو افتادند تا بتوانند مجازات را متوقف کنند. از این رو اسامة بن زید را که مانند پدرش نزد رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) محبوبیت خاصى داشت، وادار کردند به شفاعت برخیزد. همین ‌که اسامه زبان به شفاعت گشود، رنگ صورت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از شدت خشم برافروخته شد و با عتاب و تشدد فرمود: «چه جاى شفاعت است، مگر مى‌توان حدود قانون خدا را بلا اجرا گذاشت؟» و دستور مجازات صادر کرد. اسامه متوجه غفلت خود شد و عذر خواست و طلب مغفرت کرد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) براى اینکه فکر تبعیض در اجراى قانون از مخیله مردم بیرون رود، هنگام عصر برای مردم سخنرانى کرد و فرمود:

اقوام و ملل پیشین دچار سقوط و انقراض شدند؛ زیرا در اجراى عدالت تبعیض روا مى‌داشتند. هر گاه یکى از طبقات بالا مرتکب جرمى مى‌شد، از مجازات معافش مى‌کردند و اگر کسى از زیردستان جرمی مشابه مرتکب مى‌شد، مجازاتش مى‌کردند. قسم به خدایى که جانم در دست اوست، در اجراى عدل درباره هیچ ‌کس سستى نمى‌کنم، اگر چه مجرم از نزدیک‌ترین خویشاوندانم باشد.[29]

عدالت از نظر رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) چنان مهم بود که رفتار عادلانه میان کودکان را بر خود و پیروانش لازم می‌دانست. پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) به پیروان خود یادآور شده است  که اگر دوست دارید فرزندان‌تان هنگام نیاز در نیکى و محبت به شما با عدالت رفتار کنند و از مدار عدل خارج نشوند، میان آنان با عدالت رفتار کنید: «اِعْدِلُوا بَيْنَ أَوْلَادِكُمْ فِي النِّحَل كَمَا تُحِبُّونَ أَنْ يَعْدِلُوا بَيْنَكُمْ فِي الْبِرِّ وَ اللُّطْف‏؛[30] میان فرزندان‌تان در بخشش  به عدالت رفتار کنید؛ چنانکه دوست دارید آنان در نیکی و لطف میان شما [والدین] به عدالت رفتار کنند».

اخلاق

خدای متعال اخلاق پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به عظمت می‌ستاید: «وَ اِنَّکَ لَعَلیٰ خُلُقٍ‌ عَظیم».[31] مقام معظم رهبری(مدّظله العالی) با توجه به این آیه می‌فرماید:

سرانجام مسئله‌ اخلاق، پیروی از پیغمبر در اخلاق که خدای متعال فرمود: «وَ اِنَّکَ لَعَلیٰ خُلُقٍ‌ عَظیم». چیزی را که خدای خالق عظمت عظیم بداند، این دیگر از لحاظ عظمت فوق‌العاده است: «وَ اِنَّکَ لَعَلیٰ خُلُقٍ‌ عَظیم». این اخلاق بایستی برای ما به عنوان یک دستورالعمل همواره مورد نظر قرار داده بشود. اخلاق اسلامی [داشته باشیم].[32]

 رهبری پس از توجه دادن به این شاخصه مهم پیامبر(صلی الله علیه و آله)، مصادیقی از اخلاق حضرت را بیان می‌نماید: «تواضع داشته باشیم، گذشت داشته باشیم ـ این‌ها اخلاق اسلامی است ـ سهل‌گیری در مسائل شخصی داشته باشیم. در مسائل عمومی و آنچه به حقوق مردم و حقوق عمومی و حقوق دیگران مربوط است ...». [33]

 پیامبر(صلی الله علیه و آله) هدف از بعثت خود را رساندن ارزش‌های اخلاقی به عالی‌ترین سطح معرفی کرده است: «بُعِثْتُ‏ بِمَكَارِمِ‏ الْأَخْلَاقِ‏ وَ مَحَاسِنِهَا؛[34] من براى اخلاق بزرگوارانه و خوش برانگيخته شدم».

در یک تقسیم‌بندى کلى مى‌توان دستورات اخلاقى را به دو گروه تقسیم کرد: محاسن اخلاق و مکارم اخلاق. آن دسته از دستورات اخلاقى که مربوط به روابط اجتماعى و جلب منافع مادى و چگونگى معاشرت با دیگران است و موجب بهبود زندگى دنیوى مى‌شود، در گروه محاسن اخلاق قرار مى‌گیرد. اما در مواردى که اولیاى دین خواسته‌اند از تعالى معنوى و کمال روحانى سخن بگویند و افراد جامعه را به ارزش‌هاى عالى انسانى متوجه کنند، از مکارم اخلاق نام برده‌اند و آن را در کنار محاسن اخلاق آورده‌اند و گام نهایى هدف انبیا و اولیاى الهى شمرده‌اند. اولیاى دین به پیروان خود مى‌فهماندند که هدف عالى رهبران ادیان الهى، از جمله اسلام، تنها این نیست که مردم را با اخلاق خوب اجتماعى آشنا سازند و تربیت کنند، بلکه علاوه بر آن مى‌خواهند آنان را با سجایاى عالى انسانى پرورش دهند و از مزایاى کرامت و انسانیت برخوردارشان نمایند.[35] بر این اساس رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) هدف بعثت خویش را محاسن اخلاق و مکارم اخلاق بیان نموده است.

آن حضرت از کودکی اخلاق متعالی داشت؛ چنانکه حضرت ابوطالب(علیه السلام) فرموده است: «من هرگز از او دروغ نشنيدم، كار ناشايسته و خنده بی‌جا نديدم. به ‏بازی‌های بچه‌ها رغبت نمى‌كرد. تنهايى و خلوت را دوست داشت و در همه حال متواضع بود».[36] درباره عظمت اخلاقی آن حضرت در جوانی نیز گفته‌اند:

درستى و خوش‌خلقی او، شهرت بی‌سابقه‌ای در ميان قريش برايش كسب كرد. به همين دليل، قريش لقب «امين» به آن حضرت دادند. اين آوازه بلند به‌‌علاوه نیک‌رفتاری و صداقت آن جناب، سبب شد كه علاقه خديجه3، آن زن ثروتمند بيوه مكه را به خود جلب كند؛ چنا­نكه همه كارهاى تجارى خود را به محمد واگذار كند... .[37] 

جلوه‌هایی از اخلاق پیامبر(صلی الله علیه و آله)

1. حیا

حیا، عبارت است از دگرگونى حال و اثرپذیری که به جهت ترس از آنچه عیب شمرده و نکوهش می‌شود، حاصل می‌گردد.[38] حیا، انقباض(گرفتگی) نفس از زشتی‌ها و ترک آن به جهت زشت بودن است.[39] بر این اساس یکی از عوامل مؤثر در حفظ پاک‌دامنى انسان، صفت شرم و حیا است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) سراپا حيا و عفت بود و این فضیلت انسانی به اندازه‌ای برایش ارزشمند و مهم بود كه در بيان صفات عاقل فرموده ­است: «لايُفارِقُهُ الْحَياءُ؛[40] هرگز حيا از او جدا نمی‌شود». از نظر حضرت، انسانی که حیا ندارد، خیری ندارد: «الْحَيَاءُ مِنَ الْإِيمَان فَمَنْ لَا حَيَاءَ لَهُ لَا خَيْرَ فِيهِ وَ لَا إِيمَانَ لَه؛‏[41] حیا از ایمان و نشان آن است. هر کس حیا ندارد، خیری در او نیست و ایمان هم ندارد».

آن حضرت از کودکی باحیا بود. «ابوطالب شبی از او خواست كه در حضور او جامه‌هايش را درآورد و به بستر رود. اين دستور خوشایند محمد(صلی الله علیه و آله) نبود و چون‏ نمى‌خواست از دستور عمویش سرپیچی كند، به عمو گفت: روى خويش را برگردان تا بتوانم جامه‌ام را دربیاورم. ابوطالب از اين سخن كودک در شگفت‏ شد؛ زيرا در میان عرب آن روز حتى مردان بزرگ از عريان كردن همه بدن خود حیا نمی‌کردند».[42]

2. تواضع و فروتنی

رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) چنان متواضع بود كه گويا بشرى مانند ساير مردم است. او به فرمان خدا به مردم می‌گفت: «أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ؛[43] من انسانى مثل خود شما هستم». آن حضرت بر اساس رهنمود قرآنی «وَاخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ؛[44] همواره بال تواضع را زیر پای پیروان خویش بگستران»، همواره با زیردستان خود مهربان بود؛ چنانکه مقام معظم رهبری می‌فرماید: «سیره‌ پیغمبر(صلی الله علیه و آله) این است که با فقرا و با ضعفا و مانند این‌ها کنار می‌آمد. به شئون ظاهری و آن چیزهایی که به حسب ظاهر موجب جلال و شوکت و این چیزهاست، اهمیتی نمی‌داد».[45]

3. قناعت

امام علی(علیه السلام) در توصیف قناعت پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «از دنيا به ‌قدر حاجت اكتفا كرد و چشم‌ها را به دنیا خيره نساخت. از نظر جسمی، لاغرترین و از نظر شكم، گرسنه‌ترین مردم بود.... چون ديد پرده در خانه‌اش تصوير دارد، به يكی از زنان خود فرمود: اين پرده را از من پنهان كن؛ زيرا هر وقت به آن نگاه می‌کنم، به ياد دنيا و زخارف آن می‌افتم».[46]

تاریخ شاهد است که «رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) از دنيا رفت و در تمام عمر، هیچ‌گاه از نان جو سير نشد. گاهى اتفاق می‌افتاد كه يك ماه يا دو ماه در تمام خانه‌های آن حضرت، آتش براى طبخ غذا روشن نمی‌شد و خوراک آن‌ها آب و خرما بود».[47] 

4. قدرشناسی

پیامبر(صلی الله علیه و آله)  نیکی کسی را فراموش نمی‌کرد. در خبری آمده است که گروهی از سوى نجاشى پادشاه حبشه، به مدینه نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمدند. با ورود آن هیئت، پيامبر(صلی الله علیه و آله) از جا برخاست و مشغول پذيرايى شد. اصحاب گفتند: «یا رسول‌اللّه! ما كه هستيم. اجازه بدهيد ما پذيرايى كنيم». حضرت فرمود: «نه، وقتی ‌که مسلمان‌ها به حبشه هجرت كردند، پادشاه اين‌ها مسلمان‌ها را تكريم کرد. من می‌خواهم جبران كنم».[48]

از عايشه نقل شده است: پيامبر(صلی الله علیه و آله) چنان قدرشناس حضرت خديجه3 بود كه به احترام او، به هر كس و هر چیزی كه ياد خديجه3 را به همراه داشت، احترام می‌گذاشت. روزی بانويی سالخورده به خانه عایشه آمد و پيامبر(صلی الله علیه و آله) با او بسيار مهربانی کرد. پس از رفتن پيرزن، عایشه ­پرسید: «درست كه خلق‌ و خوی شما مهربانانه است و به همه، به‌ویژه محرومان احترام می‌گذارید؛ اما امروز به اين پيرزن احترام ويژه گذاشتید. او كه بود؟». پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اين زن در زمان حیات خديجه3 (در آن دوران سخت که همه خانواده ما را ترک کرده بودند)، به خانه ما می‌آمد و از نظر من پاس داشتن دوستی‌های ديرين، بخشی از ايمان است».[49]

5. گذشت

روش رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)، عفو و گذشت بود. در فضايل آن حضرت آمده است: «رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) برای خود از كسی انتقام نگرفت؛ بلكه آنان را كه آزارش می‌دادند، عفو می‌کرد و خطاهایشان را نادیده می‌گرفت».[50] انس بن مالک می‌گويد:

روزی همراه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) بودم. آن حضرت عبايى نَجرانى داشت که حاشيه ضخيم داشت. عربى بيابانى به آن حضرت رسيد و عباى آن حضرت را به شدت كشيد؛ به‌طورى­ كه روی گردن آن جناب اثر گذاشت. مرد عرب گفت: «اى محمد! از مال خدا كه در نزد تو هست، به من بده». حضرت نگاهی به او کرد و تبسمی نمود و دستور داد تا چيزى به او بدهند.[51] 

6. شجاعت

شجاعت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) چنان بود كه امام على(علیه السلام) با آن شهامت و شجاعتش در ميدان‌هاى جنگ، فرموده است: «كُنّا إذا احْمَرَّ الْبأسُ إتَّقَيْنا بِرَسُولِ‌اللّهِ(صلی الله علیه و آله)، فَلَمْ يَكُنْ أحَدٌ مِنَّا أقْرَبَ إلَى الْعَدُوِّ مِنْهُ؛[52] هر گاه آتش جنگ سخت شعله‌ور مى‌شد، ما به رسول‌الله(صلی الله علیه و آله) پناه مى‌برديم و هیچ ‌یک از ما به دشمن نزدیک‌تر از او نبود». مقام معظم رهبری مدظله‌العالی در این‌باره می‌فرماید: «پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) شجاع بود و هیچ جبهه عظیمی از دشمن، او را متزلزل و ترسان نمی‌کرد».[53] «پیامبر(صلی الله علیه و آله) در صحنه‌ دعوت و جهاد، یک لحظه دچار سستی نشد و با قدرت، جامعه‌ اسلامی را پیش برد تا به اوج عزت و قدرت رساند».[54]

فهرست منابع

کتب

قرآن کریم

ابن ابی­الحديد، عبدالحمید بن هبه‌الله، شرح نهج­البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1378ق.
ابن ابی­الدنیا، عبدالله بن محمد، مکارم الاخلاق، تحقیق: مجدی السید ابراهیم، قاهره: مکتبه القرآن، [بی‌تا].
ابن أبی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالي اللئالي، تحقيق: مجتبى عراقي، قم: سیدالشهدا، 1405ق.
ابن‌طاووس، على بن موسى‏، الإقبال بالأعمال الحسنة، قم:دفتر تبليغات اسلامى‏، 1376ش.
بحرانی، سیدهاشم، البرهان في تفسير القرآن، تهران: بنیاد بعثت، 1416ق.
بخاری، محمد بن اسماعيل، صحيح بخاری، بيروت: دارالقلم، 1407ق.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب الی الصواب، چاپ اول، قم: شریف رضی، 1412ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن‏، چاپ اول، بیروت: دار القلم‏، 1412ق.
شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، ترجمه و شرح سید علینقی فیض‌الاسلام، تهران: فیض‌الاسلام، [بی‌تا].
شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، قم: انتشارات رضی، 1405ق.
طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، چاپ ششم، قم: منشورات شریف رضی،1392ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.
طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1375ش.
طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی، چاپ اول، قم: دار الثقافه، 1414ق.
غزالی، امام محمد، کیمیای سعادت، تهران: انتشارات نگاه، 1389ش.
کلينی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلاميه، 1362ش.
لوبون، گوستاو، تمدن عرب، ترجمه سید هاشم حسینی، تهران: [بی‌نا]، 1347ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1403ق.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات صدرا، 1385ش.
معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران: مؤسسه امیرکبیر، 1362ش.
منسوب به جعفر بن محمد امام جعفر صادق(علیه السلام)، مصباح الشريعة، بيروت: الاعلمى، 1400ق.
میبدی، رشیدالدین ابوالفضل، کشف‌الاسرار، تهران: امیرکبیر، 1371ش.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسايل، قم: مؤسسه آل‌البیت:، 1408ق.
بلخی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، چاپ 25، تهران: انتشارات اطلاعات، 1397ش.
سایت‌ها

پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی سید علی خامنه‌ای.
سایت گنجور، طریق التحقیق سنایی، «الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظلم».

* عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

[1]. احزاب: 21: «مسلماً براى شما در زندگى رسول‌خدا6 سرمشق نيكويى بود».

[2]. بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى و جمعی از مسئولان نظام،‌ 02/ 08/ 1400.

https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?id=48891

[3]. همان.

[4]. همان.

[5]. مدثر: 7.

[6]. مزمل: 10.

[7]. قلم: 48.

[8]. بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى و جمعی از مسئولان نظام،‌ 02/ 08/ 1400.

https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?id=48891

[9]. امام محمد غزالی، کیمیای سعادت، ص 614.

[10]. منسوب به جعفر بن محمد امام صادق(علیه السلام)، مصباح الشریعه، ص 155.

[11]. رشیدالدین ابوالفضل میبدی، کشف الاسرار و عده الابرار، ج 1، ص 487.

[12]. منسوب به جعفر بن محمد امام صادق(علیه السلام)، مصباح الشریعه، ص 155.

[13]. محمد بن یعقوب کلینی، الكافی، ج ‏۲، ص ۹۱.

[14]. نحل: 126.

[15]. سید هاشم بحرانی، البرهان فی تفسير القرآن، ج ‏3، ص 465.

[16]. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البيان فی تفسير القرآن، ج ‏2، ص 831.

[17]. انعام: 34.

[18]. شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، غزلیات حافظ، غزل شماره 183.

[19]. بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى و جمعی از مسئولان نظام،‌ 02/ 08/ 1400.

https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?id=48891

[20]. حديد: ۲۵.

[21]. شوری: 15.

[22]. بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى و جمعی از مسئولان نظام،‌ 02/ 08/ 1400.

https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?id=48891

[23]. محمد معین، فرهنگ فارسی، ج 2، ص 2279.

[24]. جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بیت 1091-1089.

[25]. علی بن موسی ابن‌طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 3، ص 123.

[26]. محمد بن محمد شعیری، جامع الأخبار، ص154.

[27]. محمد بن زین‌الدین ابن ابی‌جمهور، عوالی اللئالی، ج 4، ص 103.

[28]. حکیم سنایی، طریق التحقیق، «الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظلم».

https://ganjoor.net/sanaee/tariq/sh75

[29] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج 5، ص 269.

[30]. حسن بن فضل طبرسی، مكارم الأخلاق، ص 220.

[31]. قلم: 4.

[32]. بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى و جمعی از مسئولان نظام،‌ 02/ 08/ 1400.

https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?id=48891

[33]. همان.

[34]. محمد بن الحسن طوسى، الأمالی، ص 596.

[35]. http://ensani.ir/fa/article/67860

[36]. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 2، ص 251.

[37]. گوستاو لوبون، تمدن عرب، ترجمه سید هاشم حسینی، ص 101.

[38]. فخر الدین طریحی، مجمع البحرین، ج ‏1، ص 113.

[39]. حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن‏، ص 270.

[40]. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 1، ص 129.

[41]. حسن بن محمد دیلمی، ارشاد القلوب، ج 1، ص 111.

[42]. مرتضی مطهرى، مجموعه آثار، ج 2، ص 252.

[43]. كهف:110؛ فصلت: 6.

[44]. شعراء: 215.

[45]. بیست جمله از رهبر انقلاب درباره پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله)، 24/07/1399.

https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=46656

[46]. محمد بن حسین شریف الرضی، نهج‌البلاغه، ترجمه و شرح فيض الاسلام، خطبه 159.

[47]. گوستاو لوبون، تمدن غرب، ترجمه سید هاشم حسینی، ص 113.

[48]. حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 111 و 112.

[49]. عبدالحمید بن هبه‌الله ابن ابی‌الحديد، شرح نهج­البلاغه، ج ۱۸، ص ۱۰۸.

[50]. حسین بن محمدتقی نوری، مستدرك الوسائل، ج 2، ص 87.

[51]. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ‏4، ص ‏115.

[52]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ‏19، ص ‏191.

[53]. بیست جمله از رهبر انقلاب درباره پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله)، 24/07/1399.

https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=46656

[54]. همان.

بسیاری از این بیماری‌های زمستانی به علت کمبود مواد معدنی یا ویتامین رخ می‌دهد؛ از این رو با مصرف ویتامین‌ها، می‌توان انرژی مورد نیاز بدن را تامین و از بروز این بیماری‌ها پیشگیری کرد.

بنابر اعلام دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت، پنج ویتامین مورد نیاز بدن برای فصول سرد سال شامل موارد ذیل است:

ویتامین C: شروع پاییز و زمستان همراه با عفونت‌هایی مانند سرماخوردگی، سرفه، تب و آنفلوآنزا است. این در حالی است که مصرف ویتامین C منجر به تقویت سیستم ایمنی بدن و کاهش طول دوره این بیماری‌ها می‌شود. ویتامین C نوعی آنتی اکسیدان است که باعث کاهش التهاب در بدن نیز می‌شود. در زمستان می‌توانید ویتامین C مورد نیاز خود را از طریق مصرف مرکبات، سبزیجات تیره رنگ و مکمل‌های این ویتامین دریافت کنید.

ویتامین D: اگرچه مصرف ویتامین D در تمام طول سال مورد نیاز است، اما در فصل زمستان و با مایل شدن نور خورشید، نیاز شما به این ویتامین بیشتر می‌شود. در طول زمستان احتمال بروز دردهای استخوانی و مفصلی به دلیل عدم تابش کافی نور خورشید بیشتر است. به گفته متخصصان تمام بزرگسالان زیر ۷۰ سال باید روزانه ۶۰۰ واحد بین المللی ویتامین D مصرف کنند و حداقل ۳۰ دقیقه در معرض نور مستقیم خورشید باشند.

ویتامین E: مصرف این ویتامین برای کمک به حفظ سلامت پوست ضروری است و از خشکی پوست در زمستان جلوگیری می‌کند. گوشت و ماهی، اسفناج، بروکلی، بادام سرشار از این ویتامین هستند.

ویتامین B کمپلکس: تمام ویتامین‌های گروه B را در زمستان به میزان کافی مصرف کنید. این ویتامین‌ها کربوهیدرات را به انرژی تبدیل می‌کند تا چربی‌ها و پروتئین‌ها برای سوخت، مصرف شود. به همین دلیل است که با مصرف ویتامین B به ویژه ویتامین B ۱۲ افسردگی و اضطراب ناشی از کوتاه شدن روزها در زمستان را کاهش می‌دهد.

امگا ۳: این یک ویتامین نیست اما نقش مهمی در فصل زمستان برای سلامت شما دارد. اسیدهای چرب امگا ۳ سطح چربی خوب خون یا "اچ دی ال" را حفظ می‌کنند. بسیاری از افراد در طول زمستان دچار بیماری‌های مفصلی می‌شوند و این در حالی است که مصرف امگا ۳ منجر به کاهش درد و سفتی مفصلی که از نشانه‌های آرتروز و آرتریت روماتوئید است، می‌شود.

پاسخ اجمالی:

در هفته‌های اخیر با موافقت مسئولان مسجدالحرام برای پذیرش زائران از کشورهای مختلف، بار دیگر خانه خدا مملو از جمعیت شده است.

**اقامه نماز جماعت در مسجدالحرام

این امر در حالی است که سال گذشته متولیان مسجدالحرام با بهانه کرونا مانع تشرف عمره‌گزاران خارجی شده بودند و حتی تزریق واکسن‌های خاص را شرط ورود به عربستان اعلام کردند.

با این وجود، پس از پایان مناسک حج تمتع که به نوعی تمرین از سرگیری سفرهای زیارتی به عربستان و تشرف زائران کشورهای مختلف به سرزمین وحی بود، متولیان خانه خدا تصمیم بر برداشتن محدودیت‌های کرونایی گرفتند و مدت کوتاهی پس از آن مسجدالحرام همچون ایام قبل از کرونا مملو از جمعیت بود و حصارهای محدودکننده در اطراف کعبه برداشته شد.

اکنون با افزایش تعداد عمره‌گزاران و تلاش سعودی‌ها برای ایجاد فضای گردشگری در این کشور، متولیان خانه خدا از تشرف بیش از ۲ میلیون زائر از ۱۷۶ کشور جهان از ابتدای محرم سال ۱۴۴۴ قمری خبر داده‌اند. یعنی در کمتر از سه ماه این تعداد زائر به خانه خدا مشرف شده‌اند.

با این اقدام سعودی‌ها علاوه بر اینکه محدودیتی در پذیرش زائران خارجی ندارند، بلکه برای تشویق مسلمانان و حتی غیرمسلمانان برای حضور در این کشور تبلیغات گسترده می‌کنند.

یک خبرگزاری آمریکایی روز شنبه در مطلبی به تظاهرات خیابانی در کشورهای اروپایی به دلیل بحران انرژی و ناکارآمدی دولت‌های این کشور ها اشاره کرد.

به گزارش خبرگزاری «آسوشیتدپرس» در رومانی، معترضان برای ابراز ناراحتی از افزایش هزینه‌های زندگی، با خودروهای خود بوق زدند و شهروندان دیگر بر طبل کوبیدند. مردم فرانسه نیز به خیابان ها آمدند و خواستار افزایش دستمزدها شدند.

بر اساس این گزارش، تظاهرات کنندگان در جمهوری چک علیه مدیریت بحران انرژی توسط دولت تظاهرات کردند. کارکنان راه آهن در انگلیس و  در آلمان خلبانان این کشور اعتصاب کردند تا با افزایش قیمت‌ها، دستمزد بهتری دریافت کنند.

اینک در سراسر اروپا، تورم فزاینده در پس موجی از اعتراضات و اعتصابات قرار دارد و بر نارضایتی فزاینده از هزینه‌های زندگی افزوده و موجب آشفتگی سیاسی در این قاره شده است. اروپایی‌ها به دلیل جنگ روسیه در اوکراین شاهد افزایش قبض‌های انرژی و قیمت مواد غذایی خود شده‌اند.

اندیشکده «بروگل» در بروکسل طی گزارشی اعلام کرده که علیرغم کاهش قیمت گاز طبیعی از سوی برخی دولت‌های اروپایی برای خانوارهای اروپایی، این اقدام کافی به نظر نمی‌رسد.  اینک قیمت انرژی تورم را در ۱۹ کشوری که از ارز یورو استفاده می‌کنند به ۹.۹ درصد رسانده و خرید کالاهای مورد نیاز را برای مردم دشوارتر کرده واینک برخی چاره‌ای جز رفتن به خیابان‌ها نمی‌بینند.

یکی از پزشکان فرانسوی که در میان بیش از ۱۰۰۰۰۰ نفری بود که به راهپیمایی‌های اعتراضی در چندین شهر فرانسه پیوسته بود گفت، امروز، مردم موظف به استفاده از تاکتیک‌های فشار برای افزایش حقوق هستند.

موسسه مشاوره‌ای «ورسیک ماپل کرافت» اعلام کرده که  پیامدهای جنگ در اوکراین به شدت خطر ناآرامی‌های داخلی در اروپا را افزایش داده است. سران اروپایی به شدت از اوکراین حمایت و به این کشور سلاح ارسال کرده‌  متعهد شده‌اند یا مجبور شده‌اند که اقتصاد خود را از نفت و گاز طبیعی ارزان روسیه کنار بگذارند، اما این اقدام‌ها تهدیدی علیه مردم این کشورها شده است.

یکی از تحلیلگران این موسسه گفت، هیچ راه حل سریعی برای بحران انرژی وجود ندارد و در هر صورت، به نظر می‌رسد تورم سال آینده بدتر از امسال باشد.

در فرانسه، که تورم ۶.۲ درصد و پایین‌ترین میزان در ۱۹ کشور منطقه یورو است، کارگران راه‌آهن و بخش حمل‌ونقل، معلمان و کارکنان بیمارستان‌های دولتی به فراخوان روز سه‌شنبه گذشته اتحادیه کارگران نفت برای افزایش حقوق و اعتراض به دولت پاسخ مثبت دادند.

چند روز بعد، هزاران رومانیایی در اعتراض به هزینه انرژی، غذا و سایر اقلام ضروری که به گفته سازمان‌دهندگان میلیون‌ها کارگر را به فقر می‌برد، به تظاهرات در شهر «بخارست» پیوستند.

در جمهوری چک، ماه گذشته جمعیت عظیمی با پرچم در پراگ از دولت ائتلافی طرفدار غرب و حمایت این کشور از تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه انتقاد کردند. آنها همچنین دولت را به دلیل انجام ندادن اقدامات کافی برای کمک به خانوارها و مشاغل تحت فشار هزینه  انرژی مورد انتقاد قرار دادند.

در حالی که روزهای آینده تظاهرات دیگری در پراگ برنامه ریزی شده، این اقدامات تاکنون به تغییر سیاسی تبدیل نشده ، به طوریکه ائتلاف حاکم کشور طی انتخاباتی که ماه جاری برگزار شد، یک سوم کرسی‌های پارلمانی را به دست آورد.

کارگران راه آهن، پرستاران، کارگران بنادر و وکلا در انگلیس نیز در ماه‌های اخیر اعتصاب‌های زنجیره‌ای را برای افزایش دستمزدها برگزار کرده‌اند. این در حالی است که اعتصابات اخیر خلبانان «لوفت هانزا» در آلمان و سایر کارکنان خطوط هوایی و فرودگاه‌ها در سراسر اروپا که به دنبال دستمزد بالاتر مطابق با تورم هستند، پروازها را مختل کرده است.

تحلیلگر موسسه ورسیک ماپل کرافت معتقد است که اگر اروپا در زمستان امسال با اختلال غیرمنتظره در عرضه گاز مواجه شود، احتمالا افزایش بیشتر ناآرامی‌های داخلی و بی‌ثباتی دولت‌های اروپایی را در برخواهد داشت.

رهبر معظم انقلاب اسلامی صبح امروز در دیدار صدها نفر از نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی، نخبگان دانشگاهی را در چهار دهه اخیر موجب آبروی ایران خواندند و افزودند: همه بویژه مسئولان و مؤثرین در فضای کشور باید نخبگان علمی را جزو مهمترین ثروت‌های کشور بدانند و از آنها حمایت کنند و نخبگان نیز ظرفیت‌ها و استعدادهای فردی خود را به سرمایه پیشرفت کشور تبدیل کنند.

ایشان با اشاره به افق روشن آینده کشور تأکید کردند: در چهل و سه سال اخیر چندین بار از فروپاشی جمهوری اسلامی حرف زده‌اند اما پایداری و استمرار حرکت انقلاب نشان می‌دهد این تحلیل غلط و غیر واقع‌بینانه است.
رهبر انقلاب با سپاسگزاری عمیق از پروردگار به علت تشکیل مجدد جلسه‌ی همیشه شاداب و امیدبخش با نخبگان بعد از سبک شدن مشکل کرونا گفتند: مطالبی که نخبگان مطرح کردند بسیار خوب و پیشنهادها نیز درست و غالباً عملی بود و نشان داد بسیاری از مشکلات، مشکلات مدیریتی بوده است چرا که راهکارها وجود دارد.
ایشان وزیران حاضر در جلسه را به انتقال و پیگیری پیشنهادهای نخبگان در هیئت وزیران مأمور کردند و افزودند: باید با رفتار کریمانه با نخبگان به عنوان ثروت عظیم ملی، در مراقبت از این ثروت تعیین کننده و افزایش آن، به جدّ تلاش کنیم.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، نخبه علمی و دانشگاه را از ارکان مهم پیشرفت کشور  دانستند و افزودند: هر قدر دانشگاه تعطیل و روند فعالیت علمی تخریب و ناقص شود برای دشمن مغتنم است به همین علت نه دیروز و امروز بلکه در مقاطع مختلف برای توقف دانشگاهها تلاش کرده‌اند.
رهبر انقلاب همچنین دانشگاه را از بزرگترین موانع سلطه استکبارخواندند و افزودند: قدرتهای گردن‌کلفت جهان برای سلطه بر دیگران و عقب نگه داشتن ملتها، از اسلحه، فریب و حتی علم استفاده می‌کنند بنابراین دانشگاهی که سطح علم کشور را بالا می‌برد، در حقیقت مانع سلطه دشمن می‌شود.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای استعداد طبیعی و هوش سرشار، همت و تلاش و پشتکار، و هدایت و توفیق الهی را عناصر اصلی تبدیل یک فرد با هوش به فردی نخبه و ممتاز و برگزیده خواندند و افزودند: البته فراهم بودن زمینه مناسب، عامل مهم به نتیجه رسیدن این روند است.
ایشان فراهم شدن زمینه نخبه‌پروری با پیروزی انقلاب اسلامی را واقعیتی مسلم و تشکیک‌ناپذیر خواندند و افزودند: پس از انقلاب، با توسعه دانشگاهها در اقصی نقاط کشور، ‌افزایش خیره‌کننده تعداد دانشجویان و استادان و ایجاد پرشمار پژوهشگاه و اندیشکده، زمینه توسعه علم و نخبه‌پروری فراهم آمده و هدف جمهوری اسلامی یعنی گسترش دانشگاه و ارتقای توانایی علمی به فضل الهی محقق شده است.
رهبر انقلاب با تأکید بر اینکه دانشگاهیان ما اجازه ندادند کشور محتاج غربی‌ها بماند، گفتند: نخبگان دانشگاهی ما بدون هیچ مبالغه، موجب آبروی ایران هستند و در هر زمینه‌ای دانشمندان ما ورود و تمرکز کردند، تحسین مجامع علمی جهان را برانگیختند بنابراین هم باید دیگران قدر شما را بدانند هم خودتان، و من نیاز بسیار قدردان شما هستم.
ایشان در تشریح گوشه‌هایی از افتخارات نخبگان و دانشمندان کشور،‌ به تحقیقات و دستاوردهای پژوهشگاه رویان در عرصه هایی همچون سلول‌های بنیادی و شبیه‌سازی حیوان زنده، پیشرفت در بیوشیمی، پرتاب و انتقال ماهواره به فضا، دستاوردهای بنیادی در صنعت هسته‌ای، تولید واکسن‌های پیچیده از جمله واکسن کرونا و پیشرفت‌های خیره کننده در صنایع موشکی و پهپادی اشاره کردند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر اینکه انسان‌های با هوش که از استعداد و علم خود در جهت ساخت سلاح اتمی و سلاح شیمیایی و یا ابزارهای جاسوسی استفاده کرده‌اند، نخبه نیستند، افزودند: نخبه آن انسان صاحب استعداد و پرتلاش است که از هدایت الهی بهره گرفته است.
ایشان در ادامه موضوع «انتظار از نخبگان» را مطرح کردند و گفتند: از فرد نخبه این انتظار وجود دارد که ظرفیت شخصی خود را تبدیل به ظرفیت ملی کند و توانایی‌های خود را در جهت حل مسائل کشور قرار دهد.
رهبر انقلاب اسلامی با گلایه از برخی نخبگان که در ایران رشد می‌کنند اما ثمره این رشد را به خارج می‌برند و برخی اوقات نیز با تبدیل شدن به پیچ و مهره‌های دشمن ظرفیت خود را در اختیار آن قرار می‌دهند، افزودند: نخبه باید در کنار مردم خود بماند البته مهاجرت کردن و درس خواندن نخبه در دانشگاه‌های برتر اشکالی ندارد اما بعد از پایان تحصیلات به کشور برگردد و توانایی‌های خود را برای پیشرفت کشور به‌کارگیرد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأکید کردند: نخبگان ما باید در محضر وجدان خود و در محضر خدا، این مسئله را حل کنند.
ایشان توقع دیگر از نخبگان را «دچار غفلت نشدن» دانستند و گفتند: نخبگان نباید از توانایی‌های خود غفلت نکنند تا تلاش و حرکت آنها متوقف نشود و اسیر سرگرمی‌های زیان‌بار نشوند.
رهبر انقلاب اسلامی غفلت نکردن از ظرفیت‌های عظیم و وسیع کشور را یکی دیگر از الزامات نخبگی برشمردند و افزودند: متأسفانه اکثر نخبگان از ظرفیت‌های گسترده کشور مطلع نیستند و یکی از کارهای مهم معاونت علمی ریاست جمهوری آشنا کردن نخبگان جوان با ظرفیت‌ها و کارهای بزرگ در دست انجام است.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای خاطرنشان کردند: برخی حتی ظرفیت‌های بزرگ کشور را انکار می‌کنند و خواستار جمع‌آوری ظرفیتی همچون صنعت هسته‌ای می‌شوند و به دروغ می‌گویند «دنیا امروز از انرژی و صنعت هسته‌ای رویگردان شده است».
ایشان تأکید کردند: اگر ما صنعت هسته‌ای را در آن زمانی که آغاز کردیم، شروع نمی کردیم باید ۱۰ سال بعد وارد این موضوع می‌شدیم و بعد از ۳۰ سال نتیجه می‌گرفتیم.
رهبر انقلاب اسلامی «غفلت از دشمن» را از خطرات پیشِ روی نخبگان دانستند و گفتند: براساس اطلاعات متقن، سرویس‌های جاسوسی برای فریب و جذب نخبگان و یا خراب کردن ذهن آنها، در پوشش مراکز علمی، نخبگان را دعوت می‌کنند و خود را نیز بسیار مؤدب و با هوش جا می‌زنند تا بتوانند نقشه خود را پیش ببرند.
ایشان در ادامه در خصوص انتظارات از دستگاههای مسئول در قبال نخبگان خاطرنشان کردند: در یک کلمه انتظار اصلی از دستگاهها، حمایت از نخبگان به صورت عاقلانه، خردمندانه و با توجه به جوانب گوناگون است.
رهبر انقلاب اسلامی افزودند: یکی از موارد حمایت این است که نخبه‌ای که در داخل درس خوانده و یا از خارج آمده، در اینجا اشتغال متناسب با دانش خود و همچنین امکان تحقیقات و ارتباط با مراکز علمی دنیا را داشته باشد و این توقع زیادی نیست.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به مهاجرت مجدد برخی از نخبگانی که از خارج برگشته بودند، خطاب به مسئولان گفتند: نباید بگذاریم نخبگان به واسطه برخی سنگ‌اندازی‌ها یا برخوردهای نامناسب، از دانشگاه و ادامه فعالیت در کشور، مأیوس شوند و هرچه در این زمینه خرج کنیم، هزینه نیست بلکه سرمایه گذاری است.
رهبر انقلاب اسلامی با تأکید بر لزوم اصلاح شاخص ارزیابی اساتید و نخبگان، خاطرنشان کردند: اکنون شاخص ارزیابی اساتید و نخبگان، تعداد مقالات است در حالی‌که باید موضوع حل مسئله را شاخص ارتقاء قرار داد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخش پایانی سخنانشان به یک موضوع اساسی درباره تحلیل صحیح مسائل، تصحیح افق دید و حرکت بر مبنای آن پرداختند.
ایشان با اشاره به تبلیغات مستمر غربی‌ها از ابتدای پیروزی انقلاب تا به امروز مبنی بر رو به زوال بودن جمهوری اسلامی گفتند: آنها برای این ادعا زمان هم تعیین می‌کردند و هر بار می‌گفتند یک ماه دیگر، یک سال دیگر یا پنج سال دیگر، کار جمهوری اسلامی تمام است و عده‌ای نیز در داخل از سرِ غفلت یا بدخواهی این ادعاها را ترویج می‌کردند.
رهبر انقلاب با اشاره به تیتر یکی از روزنامه‌ها در زمان حیات امام(ره) مبنی بر اینکه «نظام در حال فروپاشی است» و پاسخ کوبنده امام که «خودتان در حال فروپاشی هستید و نظام محکم و مستحکم ایستاده است» افزودند: بعد از رحلت امام در سال ۶۹ عده‌ای که در بین آنها افراد موجّه و با سابقه نیز حضور داشتند در اعلامیه‌ای گفتند «نظام در لبه پرتگاه است».
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأکید کردند: ما تسلیم نشدیم و ایستادیم و ان‌شاءالله همچنان خواهیم ایستاد.
ایشان با اشاره به وجود دو نظام تحلیلی در این زمینه گفتند: یک نظام تحلیلی معتقد است کار و ایستادگی در مقابل هنجارهای فراگیر جهانی و قدرتهای برخاسته از این هنجارها همچون آمریکا، بی‌فایده و موجب از بین رفتن است، این افراد کسانی را هم که تحلیل دیگری از واقعیات و جهان دارند، متوهم تصور می‌کنند.
رهبر انقلاب اسلامی گفتند: اما تحلیل دوم و واقع‌بینانه بر این اساس است که مجموعه واقعیات را، آن هم نه فقط واقعیات خوب بلکه واقعیات بد را با هم می‌بیند و بر اساس آن حرکت می‌کند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای افزودند: هرگز نقاط ضعف را انکار نکرده‌ایم و دراین باره ما بیش از همه در جلسات رمضانیِ مسئولان نظام و در جلسات خصوصی، تذکر داده‌ایم و بارها گفته‌ایم که عقب هستیم.
رهبر انقلاب افزودند: اما واقعیت قابل توجه این است که جمهوری اسلامی حرکت پر شتابی را که از انتهای قافله آغاز کرده بود ادامه داده و امروز به نزدیکی‌های جلوی قافله رسیده است.
ایشان با اشاره به پیشرفت‌های درخشان کشور در دانش و مدیریتهای گوناگون، گفتند: ضعف‌هایی وجود دارد و بعضی از مسئولان و دولتها هم کوتاهی‌هایی داشته‌اند اما حرکت عمومی به سمت پیشرفت است.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای خاطرنشان کردند: نگاه کنید ۴۰ سال یا ۲۰ سال قبل جمهوری اسلامی کجا بود و امروز کجا است با همین مقایسه می‌توان فهمید کدام تحلیل واقع‌بینانه است، تحلیل غربگراها یا تحلیل انقلاب؟
ایشان جوانان و نخبگان با انگیزه را از بزرگ‌ترین نشانه‌های حرکت محکم و رو به جلوی انقلاب دانستند و افزودند: بعد از گذشت ۴ دهه از انقلاب و انبوه دشمنی‌ها و تبلیغات منفی، وجود نخبگان پر شمار و معتقد به این راه که با جدیت در حال کار و تلاش هستند، بهترین دلیل برای صحت تحلیل انقلاب از جهان و مسیر صحیح پیشرفت است.
در ابتدای این دیدار ۷ تن از نخبگان جوان به بیان دیدگاهها و نظرات خود پرداختند. آقایان و خانمها:
-    امیر محمدزاده لاجوردی – دانشجوی پسا دکترا رشته نرم افزار دانشگاه شریف
-    حمیده مجد – برگزیده طرح شهید احمدی روشن بنیاد ملی نخبگان و فعال حوزه معدن
-    جواد شمس الدینی – رتبه ۶۵ کنکور در رشته پزشکی و عضو بنیاد ملی نخبگان
-    محمد تمنایی – دکترای تخصصی مهندسی حمل و نقل دانشگاه تربیت مدرس
-    زهرا احتشام – برگزیده طرح شهید احمدی روشن و دانشجوی استعدادهای درخشان
-    سید محمد نوید قریشی – دکترای تخصصی مهندسی هوا فضا دانشگاه تهران
-    وحید ضرغامی – دکترای تخصصی فناوری نانو دانشگاه صنعتی شریف
به بیان این نکات پرداختند:
-    لزوم تحول در زیرساختهای اکتشاف و بهره‌برداری از معادن با مشارکت دادن بخش خصوصی ضمن رعایت دغدغه‌های محیط زیستی
-    کاهش تعرفه واردات ماشین آلات سنگین مورد نیاز بخش تولید که تولید داخلی ندارند
-    ضرورت ارتقاء عدالت آموزشی و برقراری طرحهای خاص حمایت آموزشی در مناطق محروم
-    انتقاد از افزایش ناگهانی ظرفیت جذب دانشجویان رشته پزشکی بدون آماده‌سازی زیرساختهای لازم
-    پیشنهاد تشکیل شبکه راهبردی فرابری و ترابری به منظور تکمیل زیرساختهای حمل و نقل و تبدیل شدن ایران به قطب حمل و نقل منطقه
-    ضرورت ایجاد همبستگی بین مسئله ارتقاء در آموزش عالی با حل مسائل کشور
-    لزوم تحول در برنامه‌های فضایی بخصوص حمایت مالی در مقیاس ملی و تقویت همکارهای بین‌المللی
-    ضرورت سیاستگذاری بر رشد شرکتهای دانش بنیان در بخشهای دارای تقاضا و بازار و ایجاد جذابیت برای سرمایه‌گذاری های سودآور مردمی
در این دیدار همچنین دکتر دهقانی فیروزآبادی سرپرست معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور، نهضت علمی در کشور را محصول گفتمان‌سازی و پیگیریهای جدی رهبر انقلاب اسلامی در سالهای گذشته دانست و با اشاره به لزوم رشد صنایع دانش بنیان به منظور تقویت زنجیره ارزش گفت: ایجاد و احیاء صنایع دانش‌بنیان بر مبنای قانون جهش تولید، همکاری با شبکه‌های دانش‌بنیان، حمایت از تولید داخلی فناورانه و جلوگیری از واردات غیرضروری در دستور کار دولت است.