"زنجبیل" گیاهی با نام علمی Zingiber officinale است که از آن به عنوان دارو برای درمان طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها به صورت تازه، پودرخشک، ادویه، روغن و عصاره استفاده می‌شود.

ساختار گیاه

زنجبیل از گیاه زردرنگ دارای رگه‌های بنفش به دست می‌آید؛ این گیاه حداکثر یک متر طول و ساقه زیرزمینی رونده غده‌ای شکل دارد.

محل رویش گیاه

زنجبیل گیاهی مربوط به نواحی گرمسیری است که سازگاری زیادی بااین محیط دارد. این گیاه بومی کشور چین و هند بوده اما امروزه در بنگلادش، تایوان، جامائیکا، نیجریه و دیگر
نقاط جهان نیز کشت می‌شود. هند بزرگترین تولیدکننده زنجبیل در جهان است.

انواع زنجبیل

انواع تجاری زنجبیل شامل زنجبیل جامائیکایی، چینی، ‌آفریقایی،‌ استرالیایی و هندی است.

ترکیبات زنجبیل

ترکیبات زنجبیل بسته به محل کشت گیاه متفاوت است؛ بو و طعم موجود در ریشه زنجبیل، ناشی از مخلوط نشاسته‌ها، انسان زینجیبرون، زینجرون، شوگائول، جینجرول، موسیلاژ،‌پروتئین و ... است که یک تا سه درصد وزن زنجبیل را تشکیل می‌دهند. زنجبیل بیش از 50 نوع آنتی‌اکسیدان دارد. ماده‌ای به نام 6-جینجرول، نوعی آنتی‌اکسیدان در زنجبیل و مسئول ایجاد مزه تند آن است.

ترکیبات دیگر زنجبیل شامل کربوهیدرات‌ها، اسیدهای چرب آزاد، پروتئین‌ها، ویتامین‌هایی مانند نیاسین(B3)، فولیک اسید، اجزای ویتامین سی، ویتامین‌های ب6 و ب5 و مواد معدنی نظیر کسیم، منیزیوم،‌ فسفر و پتاسیم است.

بخش عمده مورد استفاده گیاه زنجبیل

ریزوم یا ساقه زیرزمینی گیاه زنجبیل، بخش مورد استفاده گیاه در غذاها به عنوان ادویه است.

خواص درمانی زنجبیل

سازمان جهانی بهداشت زنجبیل را به عنوان یک مکمل دارویی تأیید کرده است و از این رو، زنجبیل دارای فواید اثبات شده بسیاری در درمان و پیشگیری از بسیاری از بیماری‌هاست.

تأثیر زنجبیل در کنترل تهوع و استفراغ

تهوع و استفراغ به عنوان یکی از شایع‌ترین عوارض دوران بارداری است و معمولاً تا هفته 20 حاملگی رفع می‌شود. بیش از 70 تا 80 درصد زنان باردار دچار این عارضه گوارشی می‌شوند که در موارد شدید می‌تواند منجر به بروز سوءتغذیه، کاهش وزن، اختلال عملکرد کبد و ازدست دادن آب بدن شود.

یک مطالعه در ایران نشان داد که دریافت روزانه مقادیر کمی از پودر زنجبیل در زنان باردار زیر 20 هفته، علائم تهوع و استفراغ به طور چشمگیری کاهش یافت و از این رو می‌توان نتیجه گرفت که زنجبیل، ترکیبی بسیار مناسب برای درمان حالت تهوع به شمار می‌رود.

فواید زنجبیل برای استخوان‌ها

آرتریت، شایعترین بیماری مفصلی در انسان است که باعث درد، التهاب و تورم مفاصل می‌شود. مطالعات متعددی اثرات مفید گیاه زنجبیل را در کنترل التهاب بیماران مبتلا به "آرتریت روماتوئید" نشان داده‌اند. زنجبیل دارای مقدار کمی سالیسیلات است که اثر مهاری روی آنزیم‌های التهابی تأثیرگذار بر مفاصل دارد.

خواص ضدسرطانی زنجبیل

اکسیداسیون اسیدهای چرب غیراشباع در اعضای بدن می‌تواند باعث بروز بیماری‌های مختلف از جمله سرطان‌ها شود. آنتی‌اکسیدان‌ها به مقابله با این فرآیند می‌پردازند و از بروز بیماری سرطان جلوگیری می‌کنند. تاکنون بیش از 50 نوع آنتی‌اکسیدان در زنجبیل شناسایی شده که این مواد می‌توانند اثرات ضدسرطانی به جای بگذارند.

از جمله اثرات مفید منتسب به گیاه زنجبیل، خاصیت ضدتوموری آن و ممانعت‌کنندگی تکثیر سلول‌های سرطانی است. در یک مطالعه اثرات سلولی عصارۀ الکلی زنجبیل تازه بر سلول‌های سرطان پستان بررسی شد. در این مطالعه مشخص شد غلظت بالای زنجبیل باعث مهار رشد سلول‌های سرطانی می‌شود.

خواص ضدالتهابی زنجبیل

بروز التهاب در بدن علاوه بر ایجاد مشکلات عفونی، روند بهبود بیماری‌های وابسته را هم به تعویق می‌اندازد. استفاده از داروهای شیمیایی رایج از جمله انواع کورتیکواستروئیدها با وجود کاهش التهاب، دارای عوارض شدید و اجتناب‌ناپذیری است و بنابراین دانشمندان به سوی بررسی داروهای گیاهی برای درمان التهاب روی آورده‌اند.

گیاه زنجبیل به‌عنوان یکی از پرسابقه‌ترین گیاهان دارویی در علم پزشکی به خصوص در درمان التهاب در آرتریت است. زنجبیل باعث کاهش آزاد شدن واسطه‌های التهابی و کاهش تولید واسطه‌های دردزا و در نتیجه کاهش علائم ناشی از التهاب می‌شود و بنابراین به درمان بیماری‌های التهابی و عفونی کمک می‌کند.

خواص ضددیابتی زنجبیل

دیابت ملیتوس نوعی بیماری است که با بالا رفتن غلظت قند خون مشخص می‎شود. این افزایش ناشی از نقص در ترشح انسولین یا نقص در فعالیت انسولین یا هر دوی این موارد است. زنجبیل باعث کاهش التهاب و مقاومت انسولینی می‌شود و در نتیجه به عملکرد هورمون انسولین در تعدیل قند خون کمک می‌کند.

یک مطالعه نشان داد که دریافت روزانه یک گرم پودر زنجبیل به مدت 10 هفته به همراه تمرینات ورزشی باعث کاهش چشمگیر التهاب و مقاومت انسولینی می‌شود.

مطالعات متعددی اثرات ضد دیابتی گیاه زنجبیل را نشان داده‌اند. یک مطالعه در ایران روی 81 بیمار مبتلا به دیابت نوع 2، نشان داد که مصرف روزانه سه کپسول یک گرمی پودر زنجبیل به مدت 8 هفته می‌تواند باعث کاهش واضح قند خون ناشتا شود.

خواص زنجبیل برای کبد

از جمله مکانیسم‌های تأثیر زنجبیل بر شاخص‌های قند و چربی می‌توان به تأثیر زنجبیل بر متابولیسم چربی‌ها در کبد اشاره کرد که منجر به تبدیل کلسترول به اسیدهای صفراوی و دفع آنها می‌شود. زنجبیل همچنین باعث کاهش بافت چربی در کبد می‌شود.

ترکیبات موجود در این گیاه، باعث می‌شود تری‌گلیسریدهای موجود در عروق خونی تجزیه شوند و سبب کاهش سطوح تری‌گلیسریدها در پلاسما می‌شود که با کاهش تری‌گلیسرید، میزان  کلسترول بد (LDL) نیز کاهش خواهد یافت.

خواص زنجبیل برای دستگاه تنفسی

بیماری‌های آلرژیک و آسم به عنوان یک مشکل شایع تنفسی در جهان هستند. بیماری آسم به تنهایی بالغ 300 میلیون نفر را در دنیا درگیر کرده است. آسم التهاب مزمن راههای هوایی است که منجر به ایجاد علائم خس خس، کوتاهی نفس، احساس سنگینی در قفسۀ سینه و ایجاد سرفه به خصوص سرفۀ شبانه یا اوایل صبح می‌شود. زنجبیل از طریق کاهش تولید واسطه‌های التهابی دخیل در بیماری‌زایی آسم، التهاب راه‌های هوایی را تسکین می‌دهد و ادویه مهمی در کنترل علائم آسم به شمار می‌رود.

از دیگر مکانیسم‌های محافظتی زنجبیل در بیماران آسمی، نقش آن در کاهش تولید نیتریک اکساید است. نیتریک اکساید در اتساع عروق دستگاه تنفسی بیماران آسمی نقش دارد.

در مطالعۀ دیگری که بر روی 91 بیمار مبتلا به برونشیت حاد انجام شد، نتایج نشان داد که دریافت عصارۀ هیدروالکلی ریشۀ زنجبیل و گل ختمی به مدت ده روز، منجر به کاهش معنی‌دار میزان سرفه و درد قفسۀ سینه در بیماران می‌شود.

اثر زنجبیل بر سیستم گردش خون

زنجبیل سبب پیشگـیری از بیمـاری‌هـای قلبـی ازطریـق کـاهش لـخته شـدن خـون (به دلیل کاهـش تشکیـل پروستـاگلانـدینهـای پیـش التهـابی و ترومبوکسـان) می‌شود همچنین این گیاه می‌تواند منجر به باز شدن گرفتگی عروق خونی و کاهش مقاومت عروق محیطی شود.

خواص زنجبیل برای قلب و عروق 

زنجبیل به عنوان یک گیاه ضدافزایش فشار خون و همچنین شل‌کننده عروق است که به طورمستقیم و غیرمستقیم بر فشـار خـون تـاثیرگـذار اسـت. عصــاره خـام زنجبیـل سبب کـاهـش فشــار خـون سـرخـرگی می‌شـود. همچنیـن زنجبیـل سبب کـاهش فعـالیت قلبی ـ عروقی از طریـق کــاهش سـرعت و نیـروی انقبـاضی قلب می‌شود و به بهبود عملکرد قلب کمک می‌کند.

اثرات ضداسپاسم زنجبیل

ریزوم زنجبیل دارای اثر ضداسپاسم دربیماری‌های مختلف سیستم تنفسی ازقبیل سرماخوردگی، آسم و دردقفسه سینه است. همچنین جهت پیشگیری از اسپاسم‌های قاعدگی ازطریق شل کردن عضله صاف رحم مورداستفاده قرار می‌گیرد.

تأثیر زنجبیل بر سیستم ایمنی

زنجبیل دارای خواص آنتی‌اکسیدانی فراوانی است و از این رو باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود.

خواص ضدمیکروبی زنجبیل

زنجبیل از قدیم برای درمان عفونت‌های نای ومهار طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌ها ازقبیل باکتری گرم منفی، گرم مثبت و قارچ‌ها استفاده می‌شده است. فعالیت ضدباکتریایی عصاره‌های مختلف زنجبیل به تنهایی و به همراه ترکیب با عسل مورد بررسی قرار گرفته و اثرات مفید ضدباکتریایی آن به اثبات رسیده است. این مطالعه نشان داد که ترکیب زنجبیل و عسل، اثر ضدباکتریایی قوی‌تری نسبت به زنجبیل دارد.

خواص زنجبیل برای کلیه

مصرف زنجبیل تأثیرات مفیدی بر عملکرد کلیه دارد و سبب محافظت از کلیه در برابر سمیت شده است.

خواص ضددردی زنجبیل

 نقش ضددردی زنجبیل در درمان درد قاعدگی در دو گروه مصرف‌کننده زنجبیل مورد بررسی قرار گرفت و نشان داد در گروه آزمایشی مصرف زنجبیل منجربه کاهش معنی‌داری درشدت و مدت درد قاعدگی نسبت به گروه کنترل شد.

چه کسانی نباید زنجبیل مصرف کنند؟

موارد منع مصرف زنجبیل کودکان زیر دو سال، افرادی که داروی ضد انعقاد مصرف می‌کنند، کسانی که دچار زخم معده یا دوازدهه هستند و افراد دیابتی و زنان باردار و کسانی که بیماری‌های قلبی دارند تنها با مشورت پزشک قادر به مصرف هستند.

عوارض جانبی مصرف بیش از حد زنجبیل

با وجود خواص دارویی زنجبیل مصرف بیش از اندازه آن می‌تواند عوارض جانبی همچون اسهال، سوزش سردل واختلالات خفیف گوارشی را در پی داشته باشد.

میزان مجاز مصرف زنجبیل چقدر است؟

به طور کلی مصرف آن تا میزان 3 گرم در روز برای بزرگسالان بلامانع است.

برای رفع تهوع و استفراغ چقدر زنجبیل مصرف کنیم؟

میزان زنجبیل برای پیشگیری از تهوع و استفراغ، 500 تا 1000 میلی‌گرم پودر زنجبیل معادل 2 تا 4 گرم ساقه تازه زنجبیل است که باید یک ساعت قبل از حرکت کردن مصرف شود.

مقداری که برای درمان آرتریت روماتوئید توصیه شده، نیم تا یک گرم پودر زنجبیل در روز است.

آیا مصرف زنجبیل برای زنان باردار ممنوع است؟

زنجبیل محرک قاعدگی است و در صورتی که در مقادیر بیش از 250 میلی گرم چهار بار در روز مصرف شود؛‌ موجب خونریزی و سقط جنین می‌شود بنابراین مصرف مقادیر زیاد آن به زنان باردار به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. 

زنجبیل در طب سنتی

زنجبیل دارای طبع گرم و خشک است و به عنوان دارو از زمان باستان مصرف می‌شده است و این موضوع در متون پزشکی چین یونان قدیم روم و عرب ثبت شده است. در آسیا از هزاران سال پیش زنجبیل خشک شده به صورت خیسانده و یا دم کرده (جوشانده به عنوان دارو در درمان درد معده یا درد شکم، اسهال و تهوع) استفاده می‌شود. در آفریقا نیز مانند آسیا به میزان زیادی از زنجبیل خشک شده استفاده می‌شود. در طب قدیم از زنجبیل در درمان دندان درد، بی‌خوابی، طاسی، همورویید و افزایش طول عمر استفاده می‌شده است.

گرد یا پودر زنجبیل در درمان سرماخوردگی و آنفلوآنزا مؤثر است. این گیاه همچنین محرک اشتهاست و برای افزایش اشتها در افراد کم‌وزن می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد.

درمان نفخ، کولیک، درد شکم، استفراغ،‌ اسهال، اسپاسم و سوءهاضمه از خواص مفید ذکر شده درباره زنجبیل در منابع طب سنتی است.

از دیدگاه طب سنتی، زنجبیل به عنوان داروی گرم در درمان بسیاری از اختلالات از جمله درمان فشار خون پایین، سنگ مثانه، کنترل درد، قاعدگی دردناک زنان مؤثر بوده و نیز دارای، اثرات ضدتهوع، ضد باکتریایی و ضد قارچی است.

درمان آسم، درد مفاصل، بیماری‌های عصبی، دیابت، یبوست، زکام، بیماری حرکت، التهاب لثه و دندان درد از دیگر اثرات مفید منتسب به این گیاه در طب باستان است.

در طب سنتی هند، از زنجبیل برای کمک به مشکلات دستگاه هاضمه، افزایش اشتها، بهبود درد آرتروز و درمان مشکلات بهداشتی کودکان استفاده می‌شود. در چین و ژاپن نیز از زنجبیل برای درمان سردرد و سرگیجه، سرماخوردگی، تهوع و مشکلات معده استفاده می‌شود. 

در طب سنتی ایران آمده است که زنجبیل گرم‌کننده است؛ به هضم غذا کمک می‌کند. شکم را تا حد متوسطی نرم می‌کند. برای درمان ناراحتی‌های کبد ناشی از سرما و رطوبت مفید است همچنین خوردن و سرمه کشیدن آن برای درمان ضعف بینایی ناشی از رطوبت مفید است. از بروز نفخ در روده‌ها و معده جلوگیری می‌کند و در مجموع برای کبد و معدۀ افراد سرد مزاج بسیار مفید است.

زنجبیل در طب سنتی به عنوان قابض، ضد نفخ و خلط‌آور مصرف می‌‌شود و از آن برای درمان دریازدگی نیز استفاده می‌کرده‌اند.

مصلح زنجبیل

مصلح زنجبیل، عسل و روغن بادام است.

زنجبیل در قرآن کریم

در قرآن کریم اسامی گیاهان بسیاری آمده است که از جمله آنها میتوان به گیاه زنجبیل اشاره کرد. خداوند در آیه 17 سوره مبارکه "دهر" این چنین فرموده است «وَ یُسقون فیها کأسًا کان مزاجها زنجبیلاً» که در آنجا جامی بنوشندشان که آمیخته با زنجبیل باشد. در ترجمه تفسیر المیزان آمده است که: «در عرب مرسوم بوده که از زنجبیل به عنوان عطر و بوی خوش استفاده می‌کرده‌اند و آن را در جام نوشیدنی‌ها می‌ریختند.»

نسخه‌های خانگی درمان بیماری‌ها با زنجبیل

برای استفاده از خواص زنجبیل، می‌توانید آن را به عنوان ادویه به غذاها اضافه کرده و یا از دمنوش آن استفاده کنید. اضافه کردن یک قاشق چایخوری عسل به این دمنوش نیز بر خواص شگفت‌انگیز آن می‌افزاید.

طرز تهیه دمنوش زنجبیل

برای تهیه دمنوش زنجبیل، بر روی نیم تا یک گرم از زنجبیل خرد شده (یک قاشق چایخوری از آن حدود 3گرم است) آب جوش ریخته و بگذارید دم بکشد و پس از 5 دقیقه آن را مصرف کنید.

برای بیماری در حین حرکت یا مسافرت؛‌ یک گرم گیاه را حدود نیم ساعت پیش از شروع حرکت مصرف کنید و در صورت ادامه حرکت هر 4 ساعت تکرار کنید.

برای درمان آرتریت روماتوئید و استئو آرتریت؛ یک تا دو گرم از آن را در هر روز به شکل دمنوش یا ادویه در غذاها استفاده کنید.

برای مقدار متوسط مصرف روزانه به عنوان ضدتهوع و ضد استفراغ (معمولی)؛ نیم تا دو گرم از آن را در هر روز به شکل دمنوش یا ادویه در غذاها استفاده کنید.

به عنوان ضد تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی: یک و نیم گرم از آن را در هر روز به شکل دمنوش یا ادویه در غذاها استفاده کنید.

در درمان سوء هاضمه؛ دو تا چهار گرم از زنجبیل را در هر روز به شکل دمنوش در ترکیب با عسل یا به شکل ادویه در غذاها استفاده کنید.

در میان علما و مورخان در این باره، اختلاف نظر وجود دارد، برخی از علمای طراز اول شیعه، اعتقاد دارند که اهل بیت امام حسین(ع) هنگام بازگشت از شام به مدینه از راه عراق حرکت کرده و روز اربعین، به کربلا رسیده اند و پس از زیارت قبر شریف امام حسین(ع) به سمت مدینه حرکت نمودند.

شیخ مفید در کتاب «مسار الشیعه»، به این مسئله اشاره نموده و می نویسید: «اربعین روزی است که اهل بیت  امام حسین(ع) از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. همچنین اربعین روزی است که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین(ع) وارد کربلا شد»[۱]

شیخ طوسی نیز در کتاب «مصباح المتهجد» می نویسد: «بیستم ماه صفر روزی است که اهل بیت اباعبدالله الحسین(ع) از شام به مدینه بازگشتند؛ و نیز روزی است که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا(ص) از مدینه وارد کربلا شد تا قبر امام حسین(ع) را زیارت کند. او نخستین کسی است که امام حسین(ع) را زیارت کرد. در روز اربعین زیارت آن حضرت مستحب است»[۲]

صاحب کتاب «نزهه الزاهد» هم می نویسد: «در بیستم ماه صفر بود که اهل بیت امام حسین(ع) از شام به مدینه آمدند»[۳]

ابوریحان بیرونی در «الآثار الباقیه» آورده است: در بیستم ماه صفر سال۶۱ هجری سر بریده امام حسین (ع) را جهت دفن به کربلا آوردند.[۴]

شیخ بهایی در «توضیح المقاصد» می نویسد: در این روز اهل بیت امام حسین(ع) از شام به کربلا آمدند تا از آنجا به مدینه بازگردند.[5]

سید محسن امین در «اعیان الشیعه» و «لواعج الاشجان» نیز معتقد است که اهل بیت امام حسین(ع) چنین روزی هنگام بازگشت به مدینه به زیارت قبر امام حسین(ع) آمدند.[6]

کفعمی در «المصباح» : در بیستم ماه صفر اهل حرم امام حسین(ع) به مدینه بازگشتند.[7]

سید ابن طاووس در «لهوف» تاکید می کند که اهل بیت امام حسین (ع) در راه بازگشت به مدینه از ساربان خواستند که آنها را از راه کربلا عبور دهد… پس از آنکه به قتلگاه رسیدند جابر بن عبدالله انصاری و برخی از بنی هاشم را نیز دیده اند.[8]

شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی در جای جای کتابش «تحقیق در باره اولین اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)» ادله ای آورده است مبنی بر اینکه اهل بیت امام حسین(ع) روز بیستم ماه صفر سال ۶۱ هجری به کربلا بازگشتند؛ وی می نویسد: یکی از شواهد آمدن خاندان نبوت در بیستم ماه صفر سال ۶۱ هجرت به کربلا، عبارت از ملحق ساختن سر مبارک سیدالشهدا(ع) به جسد اطیب و انورش در کربلاست.[9]

نقطه مقابل این نظرات، گروهی از متقدمین هستند که ضمن پذیرش اصل بازگشت کاروان اهل بیت(ع) به کربلا از مسیر شام به مدینه، زمان زیارت قبر امام حسین(ع) از سوی اهل بیت(ع) در اربعین اول را بعید دانسته؛ و اربعین دوم یا اربعین سال های بعد را مناسب دانسته اند. در این میان می توان از سید ابن طاووس در «اقبال الاعمال»،[۱0] علامه مجلسی در «زاد المعاد»، محدث نوری در «لؤلؤ و مرجان»[11] و شیخ عباس قمی در «منتهی الآمال»[۱2] نام برد که در این مورد تشکیک کرده و معتقدند این زیارت در سال نخست نبوده؛ زیرا در اولین اربعین حسینی(ع) تحقق چنین زیارتی امکان پذیر نبوده است. این بزرگواران معتقدند به دلیل بُعد مسافت، طی مسیر کاروان اسرا از کربلا به کوفه، از کوفه به شام و سپس بازگشت آنان به صحرای کربلا در مدت زمان چهل روز، ممکن نیست.

محدث نوری استظهار کرده که از عبارت شیخ مفید و شیخ طوسی، فهمیده می شود که «اربعین، روزی است که اهل بیت از شام به مقصد مدینه خارج شدند، نه آن که در آن روز به مدینه رسیدند»[13]

البته مخالفان این نظریه، افزون بر بعد مسافت، به دلایل دیگری از جمله نبود گزارش معتبر از این موضوع در منابع کهن تاریخ اسلام، استناد کرده اند.

درباره اربعین امام حسین (ع) کتاب هایی نوشته شده از جمله: «تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)»، تألیف سید محمدعلی قاضی طباطبایی، «تحلیل تاریخی اربعین حسینی(ع)»، از محمد فاضل، «اربعین حسینی» (پژوهش در بازگشت اهل بیت(ع) از شام به کربلا) از محمدامین پورامینی، «فاجعهالاربعین» از شیخ حسن بلادی، «با خاندان وحی؛ از عاشورا تا اربعین» از حشمت الله قنبری همدانی، و «دانستنی های اربعین حسینی(ع)» از سید رضا اکرمی.

منابع و مآخذ:

[۱] موسوعه الشیخ المفید، شماره۷، مسارالشیعه، ص۴۶٫

[۲] مصباح المتهجد، ص ۷۸۷٫

[۳] نزهه الزاهد، ص ۲۴۱٫ مولف این کتاب، ناشناخته است ولی اخیرا توسط رسول جعفریان تصحیح و منتشر گردیده است.

[۴] الآثار الباقیه، ص۳۲۹٫

[5] توضیح المقاصد، ص۶٫

[6] اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۱۷٫ و لواعج الاشجان، ص۱۸۵٫

[7] المصباح، ص ۵۱۰٫

[8] لهوف، ص۲۲۵.

[9] تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ص۱۶۵٫

[10] اقبال الاعمال، ج۲، ص۵۸۹. البته مرحوم سید در لهوف قائل به دیدگاه اول است.

[11] لؤلؤ و مرجان. ص۲۰۸ – ۲۰۹

[12] منتهی الامال، ج۲، ص۵۲۴ -۵۲۵.

[13] لؤلؤ و مرجان، ص ۱۵۴٫

جامعه انسانی برای رسیدن به جهانی پر از عدل و داد نیازمند حضور امام می باشد. محبت افراد به انسان کامل، یک امر فطری است که در وجود انسان ها نهادینه شده است. لازمه اطهار این محبت معرفت به امام به عنوان انسان کامل است. امام حسین(ع) اگر چه در زمان خویش آن چنان که شایسته بود شناخته شده و مورد استقبال عموم مردم نبود اما با گذشت زمان معرفت پیروان اهل بیت(ع) به ایشان و خاندان طاهرشان بیشتر شده است به طور که اکنون قرن ها است برای آن حضرت عزاداری و مرثیه سرایی می شود. در سالهای اخیر پدیده جدیدی به نام راه پیمایی اربعین رخ نشان داده است که حیرت و تعجب جهانیان را برانگیخته است. این راه پیمایی مبارک اگر چه در گذشته های دور و نزدیک نیز وجود داشته است اما هرگز به مقیاس و وسعت شگفت انگیز امروزه نبوده است. این پیاده روی که نشان گر محبت شدید افراد به امام حسین(ع) است بیان کننده این حقیقت است که امت اسلامی اعلام می کند که آماده بذل جان و مال در راه اهداف امام حسین(ع) است و این چیزی جز فراهم آوردن مقدمات ظهور نیست.

درباره موضوع پیاده روی اربعین و عوامل تحقق ظهور پژوهش مستقلی مشاهده نشده است اما مقالاتی مانند «اهداف مشترک عاشورای حسینی و قیام مهدوی» تالیف حمزه ابراهیم پور و همکاران و نیز مقاله «هدایت گری در قیام عاشورا و امام مهدی(عج)» تالیف فاطمه حسینی رحمت آبادی به نگارش درآمده است که در مقاله اول اهداف مشترک عاشورای حسینی و قیام مهدوی بیان شده و در مقاله دوم عاشورا مقدمه قیام حضرت مهدی(عج) معرفی شده و یکی از درسهای عاشورا هدایت گری عنوان شده که از مبانی قیام امام مهدی(عج) است.

شاید نزدیک ترین پژوهش ها مقاله پیاده روی اربعین به مثابه اسطوره ای برای بازآفرینی هویت فرهنگی (تحلیل اسطوره شناسی پیاده روی اربعین حسینی) تالیف سید خدایار مرتضوی و همکاران باشد. این مقاله نشان می دهد که پیاده روی اربعین در حیات بخشیدن به هویت فرهنگی و اجتماعی مؤثر بوده است اما همان طور که ذکر شد درباره موضوع مورد بحث پژوهش مستقلی مشاهده نشده است. اکنون به بررسی این عوامل می پردازیم.

1- تحمل سختی ها و دشوار ی های راه

تحمل سختی ها موجب شکوفایی استعدادهای نهفته در وجود انسان می شود. در روایتی منسوب به امام صادق(ع) وارد شده که صبر، آن چه در باطن بندگان از نور و صفا است را آشکار می کند و جزع، آن چه در باطن بندگان از ظلمت و وحشت است را آشکار می کند (مجلسی، 1403: ج68، ص90) از این رو در آموزه های دینی توصیه اکید شده هنگام مواجهه با سختی ها و ناملایمات روزگار، بی تابی و جزع و فزع نکنیم. در روایتی آمده اگر شکیبایی کنی، مقدّرات الهی بر تو جاری می شود در حالی که تو مأجور خواهی بود و اگر نا شکیبی کنی، بازهم مقدّرات خداوند بر تو جاری می شود در حالی که تو گناهکار خواهی بود. (شعیری، بی تا: ص116) هنگامی که مردم با عشق و علاقه وصف ناپذیر به امام مظلوم به سوی حرم ایشان روان و سختی راه را تحمل می کنند و مشقت های فراوان آن را به جان می خرند، می توان امیدوار بود که یکی از زمینه های تحقق ظهور آخرین منجی را نیز فراهم نمایند زیرا ظهور آن حضرت اگر چه در نهایت به رفاه و راحتی انسا ن ها منجر می شود اما در ابتدای ظهور با سختی ها و مشقات طاقت فرسا همراه است که جز مومنین صادق و واقعی کسی نمی تواند آن ها را پذیرا باشد همان طور که در روز عاشورا نیز جز مومنین خالص کسی همراه سید الشهدا(ع) باقی نماند. راهپیمای اربعین در واقع تمرینی عملی برای تحمل سختی ها برای ظهور حضرت مهدی(عج) است.

2- یاد امام

هر عاشقی لحظه به لحظه عمر خویش را در فکر و یاد معشوق می گذران، هیچ زمانی در خوشی و ناراحتی و درگرفتاری و گشایش از او غافل نمی شود. زوار امام حسین(ع) در طول پیاده روی اربعین از طرقی به یاد امام مظلوم خویش هستند و از طرف دیگر به یاد منتقم آن حضرت یعنی امام غائب حضرت مهدی(عج) هستند. یاد غائب همواره با انتظار همراه است و انتظار فرج و گشایش از عبادات بزرگ شمرده شده است. (ابن بابویه، 1413: ج4، ص383؛ همو، 1378: ج2، ص36؛ کراجکی، 1394: 26) معنی انتظار فرج نسبت به حضرت مهدی(عج) این است که خود را آماده و مهیای آن کنید، و کوشش و خودسازی برای آمدن آن مانند کسی است که انتظار وقت نماز، یا وقت افطار، یا آمدن مسافرش را می کشد، نه این که بدون هیچ گونه اقدامی دست روی دست گذاشته شود، و گفته شود: هر چه شدنی است خواهد شد، انتظار فرج آل محمّد علیهم السّلام را کسانی دارند که در راه تحقّق آن شبانه روز می کوشند و خود و جمعیت خود را برای آن آماده می سازند، و باید دانست تا مردمی خود را به طور کامل آماده و مهیای آن ننمایند، امکان ندارد که بدان دست یابند، و هر گاه ما خود را برای تحقّق و پذیرش آن آماده ساختیم، خداوند به سرعت کار را تمام می کند و رحمت خود را شامل ما خواهد گردانید، و در غیر این صورت محال است، و بحسب روایات مستفیضه این جمعیت در جهان پیدا خواهند شد و سعادت دیدار محبوب را خواهند یافت و به مطلوب خواهند رسید. (ابن بابویه، 1372: ص33-34) تداوم این امر مهم یعنی انتظار حضرت مهدی(عج) در طول عمر، زندگی انسان را رنگ و بوی مهدوی می بخشد و مهدوی زیستن به طور قطع در آمادگی امت برای ظهور حضرت مهدی(عج) تاثیر مستقیم دارد.

3- تعظیم شعائر

خداوند متعال در قرآن کریم تعظیم شعائر را از تقوای قلوب معرفی کرده است. (حج / 32) از شاخص ترین نمادهای دینی تکریم خاندان پیامبر اکرم ص است که در صور مختلف جلوه گر می شود. یکی از مهم ترین آن ها زیارت ایشان است که در پیاده روی اربعین یک رکن محسوب می شود. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: کسی که به قصد زیارت امام حسین(ع) از منزلش خارج شود اگر پیاده باشد، خداوند بابت هر قدمی که برای زیارت اباعبدالله بر می دارد، یک حسنه می نویسد و یک سیئه از او محو می کند. وقتی که به حرم می رسد، خداوند او را جزء رستگاران می نویسد و هنگامی که مناسک او تمام شد، خداوند نام او را جزء فائزین می نویسد و زمانی که می خواهد بازگردد یک فرشتۀ الهی در مقابل او قرار می گیرد و می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله به شما سلام می رساند، و پیغام می دهد: عملت را از سر بگیر که تمام گناهان گذشته ات بخشیده شده است. (طوسی، 1407: ص43؛ ابن قولویه، 1356: ص132) در زیارت دلداگی زائر به مزور غیر قابل کتمان است و این یکی از علل آرزوی دیدار شیعیان اهل بیت(ع) با حضرت مهدی(عج) است و بی شک تا سنخیتی بین آن ها نباشد این رابطه معنا نخواهد داشت و هر گاه این رابطه دلداگی شدت یابد زائر حاضر است از همه هستی خویش در راه آن بگذرد و این همان چیزی که برای ظهور حضرت مهدی(عج) لازم است.

4- احیای امر اهل بیت(ع)

یکی از توصیه های اهل بیت(ع)، به پیروان خویش احیای امر ایشان است. در روایتی که از امام صادق(ع) وارد شده ان حضرت به یکی از یاران حویش فرمودند ای خَیثَمَه به دوستان ما سلام برسان و ایشان را به تقوای الهی سفارش کن تا این که فرمودند این که یکدیگر را در منازل خود ملاقات کنند که آن حیات امر ما است، سپس دستان مبارک را بالا بردند و فرمودند خدا رحمت کند کسی را که امر ما را احیا کند. (حمیری، 1413: ص32) در روایتی دیگری راوی از قول امام علی بن موسی الرضا(ع) نقل می کند که فرمود: خدا رحمت آورد بر بنده ای که امر ما را احیاء کند. گفتم: چگونه امر شما احیاء می شود؟ فرمود: علوم ما را فرا گیرد، و به مردم بیاموزد، زیرا که مردم اگر زیبایی های کلام ما را بدانند، از ما پیروی می کنند. (ابن بابویه، 1403: ص180) این مساله مهم در پیاد روی اربعین به وفور یافت می شود و در طول مسیر سخنان آن حضرات در قالب گفتار و نوشتار به سمع و نظر زائرین می رسد. آشنایی با تعالیم آن بزرگواران و عمل کردن به آن ها موجب تربیت انسان هایی می شود که وجود آن ها لازمه ظهور حضرت مهدی(عج) است.

5- دعا کردن

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را. (غافر/60) از وظایف پیروان اهل بیت(ع) دعا کردن برای فرج از عمق جان و با نوای صالح است زیرا منتظر امیدوار است روزی در قیام حضرت مهدی(عج) یار آن حضرت باشد و در کنارشان جهان را پر از عدل و داد، خردمندی، آرامش و سایر محسنات گرداند. در طول راه پیمایی اربعین ملیون ها زائر دست به دعا برمی دارند که یکی از مهم ترین و عمومی ترین ادعیه، دعا برای ظهور امام مهدی(عج) است. امام حسن عسکری صلوات اللَّه علیه، در ضمن حدیثی در شأن فرزند برومند خود حضرت مهدی عجل اللَّه تعالی فرجه فرمود:. به خدا سوگند، (حضرت مهدی(عج)) حتما و قطعا غیبتی می گزیند که در این غیبت، هیچ کس از هلاکت نجات نمی یابد، مگر آن کس که خدای عز و جل، او را بر قول به امامت ایشان (حضرت مهدی علیه السلام) ثابت بدارد، و به دعای بر تعجیل فرج حضرتش موفق بدارد. (ابن بابویه، 1395: ج2، ص384)

6 - انفاق

یکی از دستورات اکید دینی انفاق و بذل مال در راه خدا است. در آیات بسیاری از قرآن کریم و روایات فراوانی از اهل بیت(ع) به این مساله اشاره شده است. خداوند متعال در این باره می فرماید: آنها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین می شوند. (بقره / 274) در روایتی از پیامبر اکرم ص آمده خوشا به حال کسی که زیادی مال خویش را انفاق کند. (کلینی، 1407: ج2، ص144) جهاد با نفس و مال در بسیاری از آیات قرآن در کنار هم آمده و این نشان از اهمیت گذشت از اموال در راه خدا است. در مراسم پیاده روی اربعین جلوه های با شکوهی از انفاق دیده می شود. زن و مرد، پیر و جوان، روستایی و شهرنشین و خلاصه هر مومنی به قدر وسع خویش مال خود را به عشق امام حسین(ع) و برای خدا انفاق می کند. پیام این عمل خداپسندانه این است که در صورت ظهور حضرت مهدی(عج) مومنین آمادگی دارند تا اموال خویش را در راه آرمان های آن حضرت صرف کنند که این امر نیز برای ظهور لازم است.

7- ایثار

یکی از مراتب والای کمال انسانی از خودگذشتگی و ترجیج دیگران بر خود است. در این باره نیز آیات و روایات فراوانی وارد شده است. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: و برای کسانی است که در این سرا (سرزمین مدینه ) و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند و کسانی را که به سوی شان هجرت کنند دوست می دارند، و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی کنند و آنها را بر خود مقدّم می دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند؛ کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شده اند رستگارانند! (حشر / 9) در روایتی از امام باقر(ع) آمده است که برای خداوند بهشتی است که فقط سه گروه وارد آن می شوند اول کسانی که درباره خودشان به حق حکم کنند دوم کسانی که برادر دینی خود را فقط برای خدا زیارت کنند و سوم کسانی که برادر مومن خود را به خاطر خدا بر خود مقدم دارد. (ابن بابویه، 1362: ج1، ص131) در صدر اسلام یکی از عوامل پیشرفت سریع اسلام روحیه ایثارگری مسلمین بود. این امر بدون شک در زمان ظهور حضرت مهدی(عج) نیز لازم است. در پیاده روی اربعین جلوه های زیبایی از ایثارگری مردم به وضوح مشاهده می شود. مکرر شنیده و دیده شده است که افراد کم برخوردار با پس انداز مال در طول سال، آن را در مراسم اربعین به گونه های مختلف خرج می کنند تداوم این جلوه ها در طول زندگی می تواند آمادگی برای ظهور حضرت مهدی(عج) را بیشتر کند.

8- مهمان نوازی

یکی از آموزه های مؤکد دینی مهمان دوستی و مهمان پذیری است. در قرآن مجید به داستان حضرت ابراهیم اشاره شده که وقتی دو ملک بر او وارد شدند و حضرت ابراهیم آن ها را نشناخت و چون فکر کرد مهمان هستند فورا گوساله فربه ای را برای پذیرایی آنان آماده کرد. (ذاریات / 24 الی26) در روایات نیز به مهمانی دادن توجه بسیاری شده است. در روایتی از پیامبر اکرم آمده است هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید مهمان خویش را تکریم کند. (کلینی، 1407: ج6، ص285) و در روایت دیگری از آن حضرت آمده هر گاه شخصی وارد سرزمینی شود مهمان هم کیشان آن سرزمین محسوب می شود تا به وطن خویش برگردد. (ابن بابویه، 1413: ج2، ص154) در راه پیمایی اربعین مردم بسیاری زوار را به منازل خود برده و با افتخار تمام از آن ها پذیرایی می کنند و سعی می کنند وسابل رفاه و آسایش ایشان را تا جایی که مقدور است برای زوار فراهم آورند. مهمان نوازی و رفت و آمد بین مومنین موجب تالیف قلوب شده و آن ها را به هم نزدیک تر می کند و حرکت به سوی امت واحده را تسریع می کند. امتی هم دل و هم صدا که هدف مشترک دارند و این امر نیز یکی از لوازم تعجیل ظهور حضرت مهدی(عج) است.

9- تقویت روحیه دشمن ستیزی

یکی از مقدمات ظهور حضرت مهدی(عج) تقویت غیرت دینی و روحیه جهاد با دشمنان اهل بیت(ع) است. یکی از حوادث قطعی زمان ظهور صف آرایی و مقاتله جبهه حق و باطل است که این امر جز با وجود ثابت قدمان در جبهه حق تحقق نمی یاید. به همین دلیل بوده که اهل بیت(ع) پس از عاشورا دست به شمشیر نبردند زیرا مومنین ثابت قدم با روحیه بالای دشمن ستیزی به میزان کافی در بین پیروان ایشان وجود نداشته است. در پیاده روی اربیعین این امر به صورت آشکار نمایان و تقویت می شود. لعن و نفرین بر قاتلان اهل بیت(ع)، فریادهای استغاثه کنندگان به حضرت مهدی(عج) به عنوان منتقم اهل بیت(ع)، وجود پرچم های فراوان در طول مسیر با مضامین دشمن ستیزی، همراهی عکس شهدا و غیره همه نشانه هایی از این تقویت روحیه دشمن ستیزی در پیاده روی اربعین است.

بدون تردید آن چه بیان شد همه عوامل تعجیل ظهور نیست بلکه تنها بخشی از آن ها بیان شد و پیشنهاد می شود پژوهش گران گرامی در این باره پژوهش های گسترده تر و عمیق تری ارائه دهند و این امر هم شدنی و هم لازم به نظر می رسد.

نتیجه گیری

پیاده روی اربعین از دیرباز در بین پیروان اهل بیت(ع) وجود داشته است اما در سال های احیر این امر به یک موضوع بسیار گسترده و تاثیرگذار تبدیل شده است. در پیاده روی اربعین جلوه های نابی از تعالیم دینی مشاهده می شود که فراگیر شدن این تعالیم در بین پیروان اهل بیت(ع) می تواند امت اسلامی را به ظهور امام منجی نردیک تر کند. در این پژوهش به برخی از این تعالیم اشاره شد. در این پژوهش به تحمل سختی ها و دشوار ی های راه، یاد امام، تعظیم شعائر، احیای امر اهل بیت(ع)، دعا کردن، انفاق، ایثار، مهمان نوازی و تقویت روحیه دشمن ستیزی پرداخته شد. این امور تنها بخشی از تعالیمی بودند که در پیاده روی اربعین جلوه گری می کنند و می توانند در آمادگی امت در تعجیل ظهور نقش ایفا کنند.

جمعی از دانش‌آموزان کشور که عازم راهپیمایی اربعین بودند در نامه‌ای محبت‌آمیز به رهبر معظم انقلاب اسلامی، از ایشان خواستند که توصیه‌ها و راهنمایی‌هایی برای هرچه پربارتر شدن این پیاده‌روی گرانقیمت مطرح فرمایند.

امام خامنه‌ای در پاسخ به نامه دانش‌آموزان، با به کار بردن تعبیر «راهپیمایی مقدس» برای کنگره بزرگ اربعین، از دانش‌آموزان خواستند که در این راهپیمایی فرصت توسل و توجه و نیز فرصت تامل و تفکر در مجاهدت سیدالشهدا علیه السلام را از دست ندهند.  

در نامه دانش‌آموزان اینچنین آمده است:

«محضر مبارک پدر مهربان و عزیزتر از جان، رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای

با عرض سلام و تحیّت، به لطف خداوند منان و با مدد امیرالمومنین و سیدالشهدا، جمعی از فرزندان شما توفیق زیارت دسته جمعی اربعین را پیدا کرده‌اند.

پدر گرامی و دلسوز، این جمع استدعا دارند در آستانه این سفر معنوی و این خیر کثیر، ما را از مرحمت‌ها و راهنمایی‌های مشفقانه خویش برای هرچه بهتر برگزار شدن این زیارت و هرچه پربارتر شدن این پیاده روی گران قیمت، بهره‌مند فرمائید.
این جمع و همه فرزندان و پیروان شما در همه حال دعاگوی وجود ارجمند و نازنینتان هستند.»

رهبر معظم انقلاب نیز در پاسخ به این نامه دانش‌آموزان اینچنین نوشته‌اند:

«بسمه تعالی

زیارتتان قبول باشد عزیزان. در این راه‌پیمایی مقدس، فرصت توجه و توسل را از دست ندهید، و نیز فرصت تامل و تفکر در مجاهدت سیدالشهدا علیه السلام، و هدف آن و برکاتی را که خداوند به این فداکاری بزرگ عطا کرده است.  
آن هدف باید هدف هر انسان مومن باشد. از خداوند توفیق و هدایت بخواهید و در راه آن هدف ثابت قدم بمانید.
سید علی خامنه‌ای»

انتهای پیام

علیرضا عنایتی سفیر جمهوری اسلامی ایران در عربستان سعودی در آستانه عزیمت به ریاض با رئیس جمهور دیدار کرد.

سید ابراهیم رئیسی در این دیدار با تأکید بر رویکرد جمهوری اسلامی ایران در توسعه و تحکیم مناسبات با همسایگان، از ایران و عربستان به عنوان دو کشور تأثیرگذار در منطقه و جهان اسلام یاد کرد و خواستار بهره‌برداری از توانمندی‌های موجود برای توسعه مناسبات تهران و ریاض شد.

رئیس جمهور گفت: ‌همکاری ایران و عربستان و افزایش همکاری کشورهای منطقه در ابعاد دو جانبه و چندجانبه و در زمینه مسائل جهان اسلام در دو سطح دولتی و مردمی موجب اعتلای جایگاه کشورهای منطقه در معادلات منطقه‌ای و جهانی شده و زمینه مداخلات خارجی را محدود خواهد کرد.