شأن نزول و محتوای سوره زلزال
این سوره مبارکه از نظر ترتیب نزول نود و سومین سوره قرآن کریم است .سوره مبارکه زلزال هفتمین سوره از سوره هایی است که در مدینه نازل شده و برخی از مفسران زمان نزول این سوره را حدود سال هشتم هجری دانسته اند. این سوره از نظر حجم در شمار سوره های معضلات و از گروه قصار به شمار می آید.
سوره های مبارکه زلزال از آنجا که با عبارت اذا آغاز شده جز سوره های هفتگانه شرطیه یا زمانیه محسوب می شود.
زلزال نام معروف این سوره مبارکه است. در این سوره مبارکه به حادثه لرزش مخوف و وحشت انگیز زمین در روز قیامت اشاره شده است. به این مضمون در سوره مبارکه حج نیز اشاره شده است. زلزله از نام های معروف این سوره های مبارکه است. این نکته شش بار در قرآن کریم با دیگر مشتقات آن به کار رفته است.
اذا زلزلت نام دیگر این سوره مبارکه است چرا که این عبارت در نخستین آیه این سوره مبارکه آمده است.
سوره مبارکه زلزال تنها سوره ای است که به شکل کامل به زلزله ترسناک روز قیامت پرداخته و حوادث مربوط به آن را توضیح داده است.
اشاره به حقیقت حساب و کتاب دقیق انسان ها در روز قیامت از ویژگی های دیگر سوره مبارکه زلزال است این مضمون در سوره مبارکه نسا، یونس، انبیا و لقمان نیز آمده است.
به طور کلی موضوعات مطرح شده در این سوره عبارتند از: وقوع زلزله هولناک زمین در هنگامه رستاخیز، بیان این حقیقت که در هنگامه قیامت و با وقوع زلزله شدید آن زمین بارهای سنگین خویش را بیرون می افکند بارهایی که به نظر بسیاری از مفسران خیل عظیم انسان هایی است که از درون قبرها بر می خیزند، اشاره به این که در آن روز انسان علت حوادث را جویا می شود، تصریح به این حقیقت که زمین در آن روز عظیم تمامی اخبار خویش را بازگو می کند، تصریح به این حقیقت که وقایع آن روز به اشاره الهی است، اشاره به برانگیخته شدن انسان ها به صورت گروه های مختلف از درون قبرها اشاره به حساب و کتاب دقیق اعمال آدمی در آن روز و این که هرکس حتی به اندازه ذره ای نتیجه عمل خویش را خواهد دید.
از مهمترین محورهای سوره مبارکه زلزال اشاره به زلزله وحشتناک رستاخیزی است که در اصطلاح بر آن نفخ صور اول می گویند. در این روز انسان ها از این اتفاقات به شگفت می آیند. پیام این قسمت سوره مبارکه زلزال آن است که قبل از فرارسیدن این روز مومنان خود را باید برای حضور در صحنه رستاخیز آماده کنند. در بخش دوم سوره زلزال به برخورد انسان با اعمالش در روز قیامت اشاره شده در واقع حساب رستاخیز بسیار دقیق است و انسان ها باید مراقب اعمال خود باشند.
داستان سوره زلزال
بحث روایتی در الدر المنثور است که ابن مردویه و بیهقی - در کتاب شعب الایمان - از انس بن مالک روایت کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: زمین در روز قیامت به تمامی اعمالی که در پشتش انجام شده خبر می دهد،
آنگاه این آیه را تلاوت کرد: اذا زلزلت الارض زلزالها تا رسید به آیه یومئذ تحدث اخبارها و آنگاه فرمود هیچ می دانید اخبارش چیست؟ جبرئیل نزد من آمد و گفت: خبر زمین که زمین روز قیامت بدان گواهی می دهد، همه اعمالی است که بر پشتش انجام شده.
و نیز در همان کتاب است که حسین بن سفیان در کتاب مسندش و ابو نعیم در کتاب حلیه اش از شداد بن اوس روایت کرده اند که گفت: من از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم می فرمود: ایها الناس دنیا متاعی است حاضر که هم نیکان از آن می خورند و هم فاجران، و بدرستی آخرت وعده ای است صادق، که سلطانی قادر در آن حکومت می کند، حق را محقق و باطل را باطل می سازد.
ایها الناس سعی کنید از طالبان آخرت باشید، و از طالبان دنیا نباشید، فرزند آخرت باشید، نه فرزند دنیا، چون هر مادری فرزندش به دنبالش می رود. حاصل منظور آن جناب این است که خواهان آخرت باشید نه دنیا، برای اینکه علاقه به دنیا قهرا شما را به سوی مادیت و آلودگی های آن می کشد، آنگاه فرمود: هر عملی که می کنید در حالی انجام دهید که از خدا خائف و بر حذر باشید، و بدانید که روزی شما را بر اعمالتان عرضه می دارند، و شما خواه و ناخواه خدا را ملاقات خواهید کرد، پس هر کس هموزن ذره ای عمل خیر کرده باشد، آن را خواهد دید، و هر کس هموزن ذره ای عمل زشت کرده باشد آن را خواهد دید.
و در تفسیر قمی در ذیل آیه و اخرجت الارض اثقالها آمده که منظور از اثقال زمین، انسانهایند. و در ذیل آیه یومئذ تحدث اخبارها... اشتاتا آمده که مردم از جهت ایمان و کفر و نفاق متفرق و اشتات می آیند، بعضی مومنند و برخی کافر و جمعی منافق. و در ذیل جمله لیروا اعمالهم آمده که هر کس بالای سر اعمال خود می ایستد، و اعمال خود را اینطور فاش و هویدا می بیند.
و نیز در آن کتاب در روایت ابی الجارود از امام باقر علیه السلام آمده که در ذیل آیه فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره، فرمود: اگر از اهل آتش باشد، و در دنیا مثقال ذره ای عمل خیر کرده باشد، اگر برای غیر انجام داده باشد، همان عمل خیرش هم مایه حسرتش می شود، و در ذیل جمله و من یعمل مثقال ذره شرا یره، فرمود: اگر از اهل بهشت باشد در روز قیامت آن شر را می بیند و سپس خدای تعالی او را می آمرزد.
