حضرت امام مهدی (عج) مصلح کل، دوازدهمین پیشوای شیعیان، یگانه فرزند حضرت امام حسن عسکری (ع) است که در روز پانزدهم شعبان سال ۲۵۵ هجری قمری در شهر سامرا چشم به دیدار جهان گشود. آن حضرت در پنج سالگی به مقام امامت رسید. در میان امامان معصوم (ع) سه امام در خردسالی به امامت رسیدند: امام جواد (ع) در هفت سالگی، امام هادی (ع) در نه سالگی و حضرت مهدی (عج) در پنج سالگی.

از این رو، از همان عصر امامت امام رضا (ع) به بعد، این سؤال مطرح شد که با توجه به مقام بسیار ارجمند امامت، چگونه انسانی در خردسالی به امامت می رسد؟ چرا که دوران شکوفایی رشد و عقل در مردان، به طور معمول از پانزده سالگی شروع و در چهل سالگی به تکامل می رسد. و نظر به این که این مساله در مورد امامان (ع) نخستین بار در مورد حضرت جواد (ع) رخ داد، در آن عصر، از جنجالی ترین مسائل روز بود.

حضرت رضا (ع) قبل از امامت امام جواد (ع) به بیان پاسخ این سؤال می پرداختند، و با روشن گری و آگاهی بخشی، اذهان را روشن می‌ساختند.

گاهی این مسئله به گونه های دیگر، در نزد بستگان امامان (ع) مطرح می شد، و آنها نیز به پاسخ آن می پرداختند; به عنوان نمونه محدث خبیر کلینی از محمد بن حسن بن عماد روایت می کند که گفت: من در حضور علی بن جعفر (عموی بزرگوار حضرت رضا (ع)) در مسجدالنبی نشسته بودم، دو سال بود که در مسجد رسول خدا (ص) به درس او می رفتم و از محضرش مستفیض می شدم.

یک روز ناگاه دیدم حضرت جواد (ع) در خردسالی در مسجدالنبی (ص) به نزد علی بن جعفر (ع) آمد، علی بن جعفر (ع) تا آن حضرت را دید، شتابان برخاست و با پای برهنه و بدون ردا به سوی حضرت جواد (ع) رفت و دست او را بوسید و به او احترام شایان نمود، حضرت جواد (ع) به او فرمود: «ای عمو، بنشین خدا تو را رحمت کند». علی بن جعفر گفت: ای آقای من چگونه بنشینم با این که تو ایستاده ای؟ هنگامی که علی بن جعفر به مجلس درس خود بازگشت، اصحاب و شاگردانش او را سرزنش کردند و به او گفتند:

«تو عموی پدر حضرت جواد (ع) هستی، در عین حال با این سن و سال، این گونه در برابر حضرت جواد (ع) که خردسال است فروتنی می کنی و دستش را می بوسی و آن همه احترام شایان می نمایی؟» علی بن جعفر (ع) گفت: ساکت باشید. آن گاه محاسن خود را به دست گرفت و گفت:

«اذا کان الله عزوجل لم یؤهل هذا الشیبة و اهل هذا الفتی و وضعه حیث وضعه، انکر فضله، نعوذ بالله مما تقولون بل انا له عبد; اگر خداوند صاحب این ریش سفید را شایسته (امامت) ندانست، و این نوجوان را سزاوار دانست، و به او چنان مقامی داد، آیا من فضیلت او را انکار کنم؟ پناه به خدا از سخن ناروای شما. من غلام و برده او هستم و او مولای من است ».

بایسته است بدانیم جایگاه اعتقاد به امامت و ائمه معصومین علیهم السلام نزد شیعه بسیار والا و ارزشمند است به گونه ای که اعتقاد به امامت در نگاه ایشان در ردیف اعتقاد به خداوند و پیامبرصلی الله علیه وآله قلمداد شده است. از نگاه شیعه خداوند متعال مقام امامت و ولایت را به جهت قابلیتهای ذاتی به افرادی خاص عطا فرموده و تنها از طرف ذات اوست که امام بر جامعه نصب می گردد.

شیعه این اعتقاد راسخ را از آیات و روایات به دست آورده که برخی از موارد آنها بدین قرارند:

۱ - امامت امری قراردادی و از طرف پروردگار متعال است.

عمرو بن اشعث گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: «اترون الموصی منا یوصی الی من یرید؟ لا والله ولکن عهد من الله ورسوله صلی الله علیه وآله لرجل فرجل حتی ینتهی الامر الی صاحبه; (۱)

شما گمان می کنید هر کس از ما امامان که وصیت می کند، به هر کس بخواهد وصیت می کند؟ ! نه به خدا، چنین نیست، بلکه امر امامت عهد و فرمانی است از جانب خدا و رسول صلی الله علیه وآله برای فردی پس از شخص دیگر (از خانواده ما) تا به صاحبش برسد.»

۲ - فرمان پذیری از امام همسان اطاعت از پروردگار و پیامبرصلی الله علیه وآله است.

شیعه معتقد است که ائمه معصومین علیهم السلام تنها مصداق اولی الامر هستند و خداوند در قرآن فرمان به پیروی از ایشان داده است. آنجا که می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم » ; (۲)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و اولیای امر خود [نیز] اطاعت کنید.» یکی از مواردی که اطاعت و پیروی از امام در آن واجب است، مسئله جانشینی می باشد، به این معنا که وقتی امامی به عنوان پیشوای معصوم جانشین خود را معرفی کرد جای هیچگونه تردید باقی نخواهد ماند و بر دیگران واجب است امامت او را بپذیرند; اگر چه در سن و سال کودکی باشد.

۳ - امامت عهدی است که هرگز به ستمگران نمی رسد.

خداوند متعال پس از آنکه ابراهیم علیه السلام را به مقام امامت بشارت داد، در جواب او که پرسید: آیا این شرافت نصیب ذریه ام نیز می‌گردد؟ فرمود: «ولا ینال عهدی الظالمین » ; (۳)

«پیمان من به ظالمان نمی رسد.»

۴ - امامت روح تمامی دستورات الهی، مکمل دین و متمم نعمتهای الهی است.

خداوند متعال انجام امر خطیر رسالت را منوط به نصب جانشین دانسته و می فرماید: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک وان لم تفعل فما بلغت رسالته » ; (۴)

«ای پیامبر! آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده است را ابلاغ کن و اگر چنین نکنی پیامش را نرسانده ای.» این امر بسیار با عظمت همانا اعلام امامت و خلافت علی علیه السلام بود.

حال که چنین است، چگونه پرنده خیال ما بر بام بلند معرفت ایشان جای خواهد گرفت؟ جز اینکه انفاس قدسی خود آن انوار پاک دست ناز خویش دراز کرده، دست نیاز ما باز گیرند و چه جای این سؤال و خرده گیری که خداوند چگونه این مقام به کودکی ارزانی می دارد؟ نه تنها در بین ائمه چنین امری بی سابقه نبوده که در بین پیامبران الهی نیز دست قدرت الهی چنین امری را رقم زده است.

امامان جواد ، هادی و مهدی (صلوات الله علیهم)

قبل از حضرت مهدی علیه السلام به دو امام (جوادعلیه السلام و هادی علیه السلام) قبل از سن بلوغ مقام امامت عطا شده است و این شاید خود به نوعی ایجاد آمادگی برای پذیرش امامت حضرت مهدی علیه السلام در سن کودکی بود.

در سلسله امامت اولین امامی که در سن کودکی به امامت رسید نهمین پیشوای شیعیان بود و از آنجا که این مسئله در دوران امامت بی سابقه بود، مورد پرسش و شک عده ای قرار گرفت و در این رهگذر با تصریح امام رضاعلیه السلام و بیاناتی از خود آن امام قلب شیعیان آرام گرفت.

«عن معمر بن خلاد قال: سمعت الرضاعلیه السلام وذکر شیئا فقال: ما حاجتکم الی ذلک؟ هذا ابو جعفر قد اجلسته مجلسی وصیرته مکانی وقال: انا اهل بیت یتوارث اصاغرنا عن اکابرنا القذة بالقذة; (۷)

معمر بن خلاد گوید: از امام رضاعلیه السلام شنیدم که مطلبی [راجع به امر امامت] بیان کرد و سپس فرمود: شما چه احتیاجی به این موضوع دارید؟ این ابو جعفر است که او را به جای خود نشانیده و قائم مقام خود ساخته ام، و فرمود: ما خاندانی هستیم که خردسالانمان مو به مو از بزرگسالانمان ارث می برند.» این روایت بیانگر این حقیقت است که مقام امامت ربطی به کمی و زیادی سن ندارد.

صفوان بن یحیی گوید: به امام رضاعلیه السلام عرض کردم: پیش از آنکه خدا ابی جعفرعلیه السلام را به شما ببخشد، درباره جانشینتان از شما می پرسیدیم و شما می فرمودید: خدا به من پسری عنایت می کند، اکنون او را به شما عنایت کرد و چشم ما را روشن کرد، اگر خدای ناخواسته برای شما پیش آمدی کند، به که بگرویم؟ حضرت با دست اشاره به ابی جعفرعلیه السلام فرمود که در برابرش ایستاده بود. عرض کردم: قربانت گردم، این پسر سه ساله است! ! فرمود: «وما یضره من ذلک فقد قام عیسی بالحجة وهو ابن ثلاث سنین; (۸)

چه مانعی دارد؟ عیسی علیه السلام سه ساله بود که به حجت قیام کرد.»

همانگونه که خداوند قادر متعال، مقام نبوت را به خردسالی عطا فرمود مقام امامت را نیز می تواند به انسانی با تمام صفات لازم در سن کودکی عطا فرماید.

علی بن اسباط گوید: امام محمد تقی علیه السلام را دیدم که به طرف من می آمد، من نگاهم را به او تیز کردم و به سر و پایش نگاه می کردم تا اندازه و قامتش را برای اهل شهر خود (شیعیان) وصف کنم، در آن میان که من او را ورانداز می کردم، حضرت بنشست و فرمود: «یا علی! ان الله احتج فی الامامة بمثل ما احتج به فی النبوة. فقال: «وآتیناه الحکم صبیا» ، «ولما بلغ اشده » ، «وبلغ اربعین سنة » فقد یجوز ان یؤتی الحکمة وهو صبی ویجوز ان یؤتاها وهو ابن اربعین سنة; (۹)

«ای علی! خدا حجت درباره امامت را به مانند حجت درباره نبوت آورده و فرموده است: «حکم نبوت را در کودکی به او دادیم » ، «و چون به رشد، رسید» ، «و به چهل سالگی رسید» ، پس رواست که [به شخصی] در کودکی حکم داده شود (چنانچه به یحیی علیه السلام داده شد) و رواست که در چهل سالگی داده شود (چنانچه به یوسف علیه السلام داده شد).»

و البته کم نبودند انسانهای وارسته ای که در برابر فرمایش امام علیه السلام سر تعظیم و قبول فرود می آورند و در برابر مشیت الهی با کمال رضایت آن را می پذیرفتند.

محمد بن حسن بن عمار گوید: من دو سال نزد علی بن جعفر بن محمد (عموی امام رضاعلیه السلام) بودم و هر خبری که او از برادرش موسی بن جعفرعلیه السلام شنیده بود می نوشتم. روزی در مدینه خدمتش نشسته بودم، ابو جعفر محمد بن علی الرضاعلیه السلام در مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله بر او وارد شد، علی بن جعفر بر جست و بدون کفش و عبا نزد او رفت و دستش را بوسید و احترامش کرد. ابوجعفر به او فرمود: ای عمو! بنشین، خدایت رحمت کند. او گفت: آقای من! چگونه من بنشینم و شما ایستاده باشید؟

چون علی بن جعفر به مسند خود برگشت، اصحابش او را سرزنش کرده و می گفتند: شما عموی پدر او هستید و با او اینگونه رفتار می‌کنید؟ ! او دست به ریش خود گرفت و گفت: خاموش باشید. اگر خدای عزوجل این ریش سفید را سزاوار [امامت] ندانست و این کودک را سزاوار دانست و به او چنان مقامی داد، من فضیلت او را انکار کنم؟ پناه به خدا از سخن شما، من بنده او هستم. (۱۰) »

شیعه با این ذهنیت که مقام امامت به سن و سال خاصی مربوط نیست درباره امام جواد و امام هادی علیهما السلام چندان تردیدی به خود راه نداد، بویژه که حکام جور زمان هرچه تلاش کردند تا مسئله امامت را با مناظرات ساختگی دانشمندان بزرگ با این امامان خردسال خدشه دار کنند، شکست خوردند.

اما این وضع درباره آخرین پیشوای شیعیان به کلی متفاوت شد، چرا که او هم در سن و سالی کمتر از دیگر ائمه به امامت رسید و هم به خاطر مصالحی ولادت آن حضرت نیز مخفیانه صورت پذیرفت و این برخی از شیعیان را دچار برخی تردیدها نمود و کار امام حسن عسکری علیه السلام را مشکل ساخت، اگر چه امامان پیشین تا حدودی زمینه را مساعد کرده و شیعه را برای درک چنان روزی آماده ساخته بودند.

در غیبت نعمانی از امام باقرعلیه السلام نقل شده است که آن حضرت فرمود: «صاحب هذا الامر اصغرنا سنا واخملنا شخصا; (۱۱)

صاحب این امر کم سن و سال ترین و گمنام ترین ماست.»

اسماعیل بن بزیع گوید: از حضرت ابی جعفرعلیه السلام راجع به امامت پرسیدم و گفتم: آیا ممکن است امام از هفت سال کمتر داشته باشد؟ فرمود: «نعم و اقل من خمس سنین; آری، کمتر از پنج سال هم می شود.» (۱۲)

البته معرفی حضرت مهدی علیه السلام با دیگر ائمه این تفاوت را داشت که خواست الهی بر پنهان زیستن حضرت مهدی علیه السلام تعلق گرفته بود; بنابراین تنها افرادی خاص از ولادت آن حضرت خبردار شدند.

ضوء بن علی از مردی از اهل فارس نقل می کند که: به سامرا آمده و ملازم درب خانه امام حسن عسکری علیه السلام شدم. حضرت مرا طلبید، من وارد شدم و سلام کردم، فرمود: برای چه آمده ای؟ عرض کردم: برای اشتیاقی که به خدمت شما داشتم. فرمود: پس دربان ما باش. من همراه خادمان در خانه حضرت بودم.

گاهی می رفتم هر چه احتیاج داشتند از بازار می خریدم و زمانی که مردها در خانه بودند، بدون اجازه وارد می شدم. روزی بر حضرت وارد شدم و او در اتاق مردها بود، ناگاه در اتاق حرکت و صدایی شنیدم، سپس با فریاد به من فرمود: بایست، حرکت مکن، من جرات در آمدن و بیرون رفتن نداشتم، سپس کنیزکی که چیز سرپوشیده ای همراه داشت از نزد من گذشت، آنگاه مرا صدا زد که در آی، من وارد شدم و کنیز را هم صدا زد.

کنیز نزد حضرت بازگشت، حضرت به کنیز فرمود: روپوش از آنچه همراه داری بردار، کنیز از روی کودکی سفید و نیکو روی پرده برداشت و خود حضرت روی شکم کودک را باز کرد، دیدم موی سبزی که به سیاهی آمیخته نبود از زیر گلویش تا نافش روئیده است، سپس فرمود: این است صاحب شما، و به کنیز امر فرمود که او را ببرد. سپس من آن کودک را ندیدم تا امام حسن علیه السلام وفات کرد. » (۱۳)

عمرو اهوازی نیز گوید: امام حسن امامت در کودکی این حقیقت را روشن می سازد که اعطای مقام امامت بر اساس فضایل ذاتی است و این مربوط به روح متعالی انسانهای خاص است

عسکری علیه السلام آن حضرت را به من نشان داد و فرمود: «هذا صاحبکم; این صاحب شماست.» (۱۴)

در پایان این سؤال را مطرح می کنیم که علت نصب امامت در کودکی چیست و چرا مقام امامت در همه امامان در سن و سال بلوغ و رشد اعطا نشده است. به نظر می رسد که هر چند مصالح تام همه مقدرات و فرامین الهی بر ما روشن نیست، اما موارد ذیل را می توان به عنوان برخی از دلیلهای احتمالی این امر یادآور شد.

در پایان توجّه چند نکته بایسته است :

اول. پیشینه نبوّت و امامت در کودکی

از نظر قرآن، نبوت و ولایت در کودکی، نه تنها، امری ناشدنی نیست ؛ بلکه به صراحت از نبوّت حضرت عیسی«ع» و اعطای حکمت به حضرت یحیی خبر داده است. حتّی این مسئله در جامعه شیعی، امری عجیب و ناگهانی نبود ؛ بلکه قبل از امام مهدی(عج) نیز امام جواد و امام هادی«ع» به امامت رسیده بودند.

در این رابطه چند آیه و روایت نقل می شود :

۱) «آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» مریم (۱۹)، آیه ۱۲ ؛ «ای یحیی! تو کتاب (الهی) را به قوت بگیر و (ما) در همان سن کودکی به او حکم نبوت دادیم».

فخر رازی می گوید : «مراد از حکم در آیه شریفه، همان نبوّت است ؛ زیرا خداوند متعال عقل او را در کودکی محکم کرد و به او وحی فرستاد. چرا که خداوند متعال حضرت یحیی و عیسی«ع» را در کودکی به پیامبری برگزید! برخلاف حضرت موسی«ع» و حضرت محمد«ص» که آنان را در بزرگ سالی به رسالت مبعوث کرد» V}تفسیر فخر رازی، ج ۱۱، ص ۱۹۲.

۲) قرآن در زبان حضرت عیسی«ع» - که در کودکی زبان به سخن گشود و جواب منکران را داد - چنین می فرماید : «قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا»مریم (۱۹)، آیه ۳۰. ؛ «(کودک) گفت : من بنده خداوند هستم ؛ (او) به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است».

۳) امام علی النقی«ع» ، شش سال و پنج ماه از سنّ شریفش گذشته بود که پدرش از دنیا رحلت فرمود و امامت به او منتقل شد.مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۰۱.

۴) عبداللَّه بن جعفر می گوید : من و صفوان بن یحیی به خدمت امام رضا«ع» رسیدیم. ابوجعفر«ع» - که سه سال از عمرش می گذشت - ایستاده بود. عرض کردیم : خدا ما را فدای شما کند! اگر - پناه به خدا - اتفاقی بیفتد، چه کسی بعد از شما (امام ) خواهد بود؟! آن حضرت به امام جواد، اشاره کرد و فرمود : این فرزندم. عرض کردیم : او با این سن و سال؟! فرمود : آری، او با همین سن و سال. خداوند تبارک و تعالی با (وجود) عیسای دو ساله احتجاج کرد (و او را به نبوّت برگزید)» بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۳۵، ح ۲۳.

۵) شیخ مفید می نویسد : «جمهور شیعه با مخالفان آنها، بر این امر اتفاق دارند که رسول خدا«ص»، حضرت علی«ع» را دعوت به وزارت، خلافت و وصایت کرد ؛ در حالی که سن او کم بود ؛ ولی از دیگر کودکان دعوت نکرد» فصول المختارة، ص ۳۱۶.

وی همچنین می نویسد : «پیامبر اکرم«ص» همراه با حسن و حسین - در حالی که آن دو طفلی بیش نبودند - با نصارا مباهله کرد و قبل از این واقعه، سابقه نداشت که پیامبر به همراهی اطفال مباهله کرده باشد...» همان، ص ۳۱۶.

دوم. لزوم شایستگی برای امامت

امامت و ولایت، مقام و منصبی است که به لیاقت و شایستگی افراد بستگی دارد ؛ نه سن و سال آنان. ولایت و امامت، مقام بزرگی است که واجد آن مقام، طوری احکام خدایی و علوم نبوّت را تحمّل و ضبط می کند که خطا، نسیان و عصیان در ساحت وجود مقدّسش راه ندارد و همواره با عوالم غیبی مرتبط بوده، از افاضات و اشراقات الهی، بهره مند می گردد.

به واسطه علم و عمل، پیشوا امام انسانیّت و نمونه و مظهر دین و حجّت خداوندی است. معلوم است که هر کس قابلیت و استعداد احراز این مقام شامخ را ندارد ؛ بلکه باید از حیث روحی، در مرتبه اعلای انسانیّت قرار گرفته، لیاقت ارتباط با عوالم غیبی و دریافت علوم و ضبط آنها را داشته باشد. از حیث ترکیبات جسمانی و قوای دماغی نیز در کمال اعتدال باشد تا بتواند حقایق عالم هستی و افاضات غیبی را بدون خطا و اشتباه، به عالم الفاظ و معانی تنزّل دهد و به مردم ابلاغ کند.

پس پیغمبر و امام، از حیث آفرینش ممتازند و به واسطه همین استعداد و امتیاز ذاتی است که خدای متعال، آنان را به مقام شامخ نبوّت یا امامت انتخاب می کند. این امتیاز، از همان اوان کودکی، در آنان موجود است تا هر زمان که صلاح بود و شرایط موجود شد و مانعی در کار نبود، آن افراد برجسته، رسماً به مقام و منصب نبوّت و امامت، منصوب و مأمور حفظ و تحمّل احکام شوند. این انتخاب و نصب ظاهری ؛ همان طور که می تواند بعد از بلوغ یا در بزرگسالی انجام گیرد، ممکن است در ایام کودکی نیز تحقّق پذیرد.دادگستر جهان، ص ۱۲۲ و ۱۲۳.

بر این اساس امامت و ولایت (و نبوّت)، به سن و سال نیست ؛ بلکه به علم، دانایی، ورع، تقوا و سایر فضایل انسانی و اخلاقی است. حتّی دستگاه خلافت نیز به این حقیقت پی برده بود که : «امامت زود هنگام»، پدیده ای اصیل و الهی است ؛ نه ساختگی و بی پشتوانه و عاری از واقعیت.

سوم. امامت، منصبی الهی

مسئله امامت و ولایت، امری شخصی، وراثتی و انتخابی نبوده و در حیطه اختیارات هیچ کس قرار ندارد ؛ بلکه این امر از جانب خدا و بر اساس خواست، اراده و نصب او است.

در واقع امامت برای ائمه اهل بیت«ع»، مرکزیت قدرت و نفوذ حکومت - بسان خلفای اموی و عباسی و فاطمی - نیست تا از پدر به پسر منتقل شود ؛ بلکه بر اساس انتخاب و فرمان الهی است ؛ از این رو امام که فردی برگزیده از سوی خدای متعال است، در تمام زمینه ها، سرآمد و دارای علم و قدرت الهی است. پس اعطای آن به بزرگسال یا کودک، در دست خدا و به خواست و اراده او است و او بهتر از همه می داند که امامت و ولایت را در کجا قرار دهد و چه کسی را به این مقام نصب کند.«اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ»انعام (۶)، آیه ۱۲۴.

پس امامت حضرت مهدی(عج) نیز خارج از این مدار نبوده و بر اساس تدابیر و سنت های الهی صورت گرفته است. خداوند متعال - پس از آنکه حضرت ابراهیم«ع» را به امامت برگزید - به او فرمود : «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»بقره (۲)، آیه ۱۲۴ ؛ «(به یاد آر) هنگامی که خداوند، ابراهیم را به اموری چند امتحان کرد و او همه را به جای آورد. خداوند، به او فرمود : من تو را به پیشوایی خلق برگزیدم. ابراهیم پرسید : (آیا) این پیشوایی را به فرزندانم نیز عطا خواهی کرد؟ خداوند فرمود : عهد من (هرگز) به ستمکاران نمی رسد».

در منابع تاریخی آمده است : بنی عامر خدمت رسول خدا«ص» رسیدند ؛ حضرت آنان را به سوی خدا دعوت نمود و نبوّت خود را بر آنها عرضه کرد. در این هنگام شخصی از آنان به پیامبر«ص» گفت : اگر ما با تو بر اسلام بیعت کردیم و خداوند تو را بر مخالفان غلبه داد ؛ آیا در خلافت بعد از تو سهمی داریم؟! آن حضرت فرمود : امر خلافت به دست خداوند است ؛ هر کجا که بخواهد قرار می دهد.سیره ابن هشام، ح ۲، ص ۳۲.

چهارم. شهادت امامان و ضرورت نصب امام بعدی

یکی از نکات قابل توجّه درباره زندگی اهل بیت«ع»، فشارها، ظلم ها و سختگیری های حاکمان جور علیه امامان«ع» است ؛ به طوری که همه امامان شیعه، به دست ظالمان مقتول یا مسموم می شدند و خطر جانی همیشه ایشان را تهدید می کرد. چه بسا می شد که امامی به شهادت می رسید، در حالی که فرزند او در سنین کودکی قرار داشت و به ضرورت، همان کودک به مقام امامت می رسید.

در فرهنگ اسلام، زمین نباید خالی از حجّت بماند و حتماً شخصی به عنوان واسطه فیض الهی و امام امت تعیین گردد ؛ پس شخص بعدی - هر چند در دوران کودکی قرار داشت - به مقام امامت می رسید و خلیفه و حجت الهی بر روی زمین می گردید. در روایات آمده است : «لو بقیت الارضُ بغیر امام لساخت» کافی، ج ۱، ص ۱۷۹، ح ۱۰ ؛ «اگر زمین بدون امام باشد، (به یقین) در هم فرو می ریزد».

بر این اساس وقتی امام مهدی(عج) پنج ساله بود، پدرش امام حسن عسکری«ع» به شهادت رسید و از آنجایی که زمین نباید خالی از حجّت می ماند و مردم نیز باید امام و پیشوایی برای خود می داشتند ؛ آن حضرت به امامت رسید و به عنوان آخرین وصّی و حجّت الهی، رهبری آنان را در دست گرفت.

از طرف دیگر شاید این مسئله (رسیدن به امامت در سن کودکی) برای حفظ جان برخی از امامان، ضروری بوده و دشمنان به تصوّر کودک بودن آنان، دست از ظلم و جنایت علیه ایشان بردارند. این مسئله در مورد امامان بعد از حضرت رضا«ع» اتفاق افتاد و به رغم کینه و بغض شدید خلفا نسبت به امامان، نتوانستند بعد از شهادت امام قبلی، آسیبی به امام بعدی برسانند و البته شاید دشمنان قدرت امامت را باور نمی کردند و آنها را خطری برای حکومت و سلطه خود نمی دانستند.

اگرچه جست وجوی شدید آنان از حضرت مهدی(عج) نیز، بیشتر ناشی از شنیدن روایات فراوان در مورد آخرین حجت الهی و قیام و انقلاب او علیه ظالمان و ستمگران بوده است و آنان با باور به این پیش گویی ها، در صدد چاره جویی و نابودی مهدی موعود بودند!! بدین جهت آن حضرت در پنهانی می زیست و دور از چشم این حاکمان جور، هدایت و رهبری مردم را در دست داشت.

پنجم.امتحان و آزمون مؤمنان

شاید یکی از دلایل «امامت در کودکی»، آزمون مسلمانان و سنجش میزان اطاعت و حقّ پذیری آنان بوده است. اگر کسی با ماهیت و ژرفای امامت آشنا باشد و آن را مقامی از جانب خدا بداند ؛ چون و چرایی در سن امامان نخواهد داشت. اتفاقاً این مسئله در مورد امامان بعد از حضرت رضا«ع» - که همگی در سن کودکی یا جوانی به امامت رسیدند - مصداق داشت و شیعیان کمتر دچار اختلاف، تشتّت، چند دستگی و انکار شدند ؛ در حالی که قبل از حضرت رضا«ع»، فرقه های مختلفی در میان شیعه پدید آمدند که هر یک به امامت شخصی خاص قائل بودند ؛ البته کم نبودند انسان های وارسته و مطیعی که در برابر فرمایش امام، سر تعظیم و قبول فرود می آوردند و در برابر مشیّت الهی با کمال رضایت آن را می پذیرفتند.

محمد بن حسن عمّار گوید:

«من دو سال نزد علی بن جعفرمحمد (عموی امام رضا«ع») بودم و خبری که او از برادرش موسی بن جعفر«ع» شنیده بود، می نوشتم. روزی در مدینه خدمتش نشسته بودم ؛ ابو جعفر محمد بن علی الرضا (جواد)، در مسجد رسول خدا بر او وارد شد. علی بن جعفر برخاست و بدون کفش و عبا به نزد او رفت و دستش را بوسید و احترامش کرد.

ابو جعفر به او فرمود : ای عمو! بنشین، خدایت رحمت کند. او گفت : آقای من! چگونه من بنشینم و شما ایستاده باشید؟! چون علی بن جعفر به مسند خود برگشت، اصحابش او را سرزنش کرده، گفتند : شما عموی پدر او هستید (چرا) با او این گونه رفتار می کنید؟! او دست به ریش خود گرفت و گفت : خاموش باشید! اگر خدای عزّوجل این ریش سفید را سزاوار (امامت) ندانست و این کودک را شایسته و سزاوار دانست و به او چنان مقامی داد ؛ (آیا) من فضیلت او را انکار کنم؟! پناه به خدا از سخن شما! من بنده (و مطیع) او هستم».کافی، ج ۲، ص ۳۲۲، ح ۱۲.

پی نوشت ها:

۱) محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، ج ۲، ص ۲۵ح ۲; بصائر الدرجات، ص ۴۷۰.

۲) نساء/۵۹.

۳) بقره/۱۲۴.

۴) مائده/۶۷.

۵) مریم/۳۰.

۶) مریم/۱۲.

۷) اصول کافی، ج ۲، ص ۱۰۴، ح ۲; شیخ مفید، الاختصاص، ص ۲۷۹; الارشاد، ج ۲، ص ۲۷۶; کشف الغمة، ج ۲، ص ۳۵۱.

۸) کلینی، الکافی، ج ۱، باب الاشارة والنص علی ابی جعفر الثانی.

۹) همان، ج ۲، ص ۲۲۳، ح ۷; با اندک تفاوتی الارشاد، ج ۲، ص ۲۹۲; اعلام الوری، ص ۳۴۹; کشف الغمة، ج ۲، ص ۳۶۰; المناقب، ج ۴، ص ۳۸۹.

۱۰) کلینی، اصول کافی، ج ۲، ص ۱۰۶.

۱۱) النعمانی، کتاب الغیبة، مکتبة الصدوق، تهران، ص ۱۸۴; دلائل الامامه، ص ۲۵۸.

۱۲) کلینی، کافی، ج ۲، ص ۲۲۲، ح ۵; بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۱۰۳.

۱۳) اصول کافی، ج ۲، ص ۱۱۹ و ۱۲۰، ح ۶; با اندک تفاوتی شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۳۳، ح ۲; شیخ صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۵، ح ۴۳.

۱۴) اصول کافی، ج ۲، ص ۱۲۴، ح ۱۲; شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص ۳۴۸; شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۳۴، ح ۲.

در قرآن کریم صریحاً از اکل مال به باطل نهی و از آن مذمّت شده است؛ از مصادیق روشن اکل مال به باطل رشوه و ربا است که در آیات و روایاتی چند از آن ها نکوهش به عمل آمده و از گرفتاری های دنیوی و عذاب های اخروی آن ها بحث شده است. در آغاز مناسب است معنای رشوه و ربا را روشن کرده تا فرق آن دو معلوم شود، آن گاه به تحلیل و بررسی حرمت آن ها از دیدگاه قرآن و سنّت بپردازیم؛ بنابراین بحث را در بخش های زیر پی می گیریم:

بخش اوّل: تعریف رشوه

محقق اردبیلی ره می گوید: رشوه در اصطلاح فقهی، مقدار مالی است که برای حکم (به حق یا باطل) به قاضی داده می شود.
محقق نراقی(ره) می گوید: رشوه مالی است که قاضی از یکی از دو طرف دعوی یا از هر دو یا از غیر می گیرد تا علیه طرف دیگر حکم صادر کند.

بخش دوم: تعریف ربا

قطب الدین راوندی (ره) آورده است: ربا در لغت زیادی است و در اصطلاح زیادی بر اصل مال از همان جنس یا مثل آن است، همانند زیادی بر مقدار قرض به خاطر مدّت، یا دادن یک درهم و یک دینار در مقابل دو درهم و دو دینار.
تا این جا معلوم شد که ربا سود پول یا سود مال در قرض به خاطر مدّت زمانی است که پول یا مال در اختیار قرض گیرنده است و رشوه مقدار مالی است که برای حکم کردن، قاضی آن را از یکی از طرفین دعوی یا از هر دو می گیرد تا علیه طرف مقابل حکم صادر کند.

یادآوری دو نکته ضروری است:

۱ـ امروزه میان مردم گاهی به جای رشوه از عناوینی همچون هدیه یا انعام یاد می شود؛ روشن است که تغییر اسم سبب واقعیّت رشوه نمی شود.
۲ـ گر چه اصل رشوه پرداخت مقداری مال در محکمه به قاضی است، ولی امروزه به پرداخت هر گونه مال حتی به غیر قاضی برای تسریع در راه اندازی، عنوان رشوه اطلاق می شود.

بخش سوم: رشوه از دیدگاه قرآن و روایات

موضوع رشوه در آیین اسلام و جامعه اسلامی به قدری زشت است که در قرآن کریم و کلمات معصومان علیهم السلام به شدّت با آن برخورد شده است.
در قرآن کریم می خوانیم: اموال یکدیگر را به باطل میان خود نخورید و برای خوردن قسمتی از اموال مردم به گناه، قسمتی از آن را به قضات ندهید، در حالی که می دانید. در این آیه صریحاً از تبانی میان قاضی و رشوه دهنده برای تصرّف ظالمانه اموال طرف مقابل و به عبارت دیگر: از رشوه دادن و رشوه گرفتن نهی شده است؛ همچنین از آیه به خوبی روشن است: حکمی که از سوی قاضی بعد از رشوه گرفتن درباره مال مورد نزاع صادر می شود، بی اعتبار بوده و مال مورد اختلاف بر کسی که از طریق رشوه حاکم شود، حلال نخواهد بود. امام باقر و امام صادق علیه السّلام فرموده اند: کشیده شدن پای رشوه در میدان صدور حکم، کفر به خدای بزرگ و رسول خدا(ص) است. البته این مسایل تنها در مورد قاضی نیست، بلکه در مورد هر کسی است که مالی به ناحق برای صدور و انجام هر حکم خلافی بگیرد. اصبغ بن نباته از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده است: هر والی که رشوه بگیرد، مشرک است.

در حدیثی مشهور از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: خداوند رشوه دهنده و رشوه گیرنده را لعنت کرده است. مبارزه با پدیده شوم رشوه در سیره معصومان علیهم السّلام به خوبی مشهود است؛ علی علیه السّلام پس از شرح ماجرای برادرش عقیل و آهن تفتیده فرموده است: از این سرگذشت شگفت آورتر داستان کسی است که [در تاریکی شب] ظرفی سرپوشیده [پر از حلوای خوش طعم و لذیذ] برای ما آورد، ولی این حلوا معجونی بود که من از آن متنفر شدم. گویا آن را با آب دهان مار یا استفراغش خمیر کرده بودند. گفتم: آیا این حلوا هدیه است یا زکات یا صدقه؟ که صدقه و زکات بر ما اهل بیت حرام است. گفت: نه این است و نه آن، بلکه هدیه است.

امیرالمؤمنین علیه السّلام برآشفت، آن گاه فرمود: گریه کنندگان در عزایت گریه کنند! آیا از طریق دین خدا وارد شده ای که مرا فریب دهی؟ آیا دستگاه ادراکت به هم ریخته یا دیوانه شده ای؟ یا هذیان می گویی؟ به خدا قسم! اگر اقلیم های هفت گانه را با آن چه در زیر آسمان ها است، به من دهند که خداوند را با گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای نافرمانی کنم، هرگز نخواهم کرد. این دنیای شما از برگ جویده ای که در دهان ملخی باشد، نزد من بی ارزش تر است. علی را با نعمت های فنا پذیر و لذت های نابود شدنی دنیا چه کار؟! .

چون رشوه دادن و رشوه گرفتن سبب پایمال شدن حقوق ضعیفان می شود و یکی از بزرگ ترین موانع اجرای عدالت در جامعه است، اسلام با شدید ترین لحن با آن برخورد کرده است. بدیهی است که در هر اجتماعی رشوه نفوذ کند، نظم اجتماعی از هم می پاشد و ظلم و فساد و بی عدالتی و تبعیض در آن اجتماع جایگزین اجرای قانون و عدالت می شود؛ بنابراین شایسته است جامعه اسلامی با الهام گرفتن از آیات نورانی قرآن وگفتار و سیره معصومین(ع)، محیط زندگی خود را از لوث وجود رشوه خواری پاک کرده و از سلامت جامعه حراست و حفاظت کنند.

بخش چهارم: ربا از دیدگاه قرآن و روایات

ربا نیز همانند رشوه یکی از عوامل خانمانسوز و باعث ایجاد فاصله طبقاتی در جامعه می شود، از این رو دین مبین اسلام به مبارزه جدی با ربا برخاسته و در قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع) با شدیدترین لحن از آن یاد شده است؛ با توجه به رعایت اختصار، در این بخش تنها به بیان چند نمونه از آیات و روایات اکتفا می شود:

الف) ربا در قرآن

حرمت ربا در قرآن درمراحل مختلف و لحن های گوناگونان بیان شده است. صریح ترین آیات در این موضوع آیات زیر است: ای کسانی که ایمان آورده اید، ربا را چند برابر نخورید و از خدا بترسید تا رستگار شوید، از آتشی که برای کافران آماده شده بپرهیزید.
دو نکته در آیه دوم قابل توجه است:
۱ـ رباخواری با روح ایمان سازگاری ندارد و ربا خواران با کافران در آتشی که در انتظار آنان است سهیمند.
۲ـ اصل آتش دوزخ برای کافران است و گناهکاران به همان مقدار که شباهت و هماهنگی با کافران پیدا می کنند، در آن سهیم می شوند.

ب) ربا در روایات

در روایات متعدّدی از پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع)، ربا خواری از زنای با محرم قبیح تر، شمرده شده است؛ از جمله: امام صادق(ع) فرمود: یک درهم ربا نزد خدا بدتر از هفتاد زنای با محرم است. چون که ربا خوار با عمل خود به مخالفت با حکم خدا قیام می کند، در عالم برزخ و در قیامت، عذاب های سختی در انتظار او است؛ پیامبر اکرم(ص) فرمود: در معراج افرادی را دیدم که به خاطر بزرگی شکمشان نمی توانستند از جای خود برخیزند. از جبرئیل پرسیدم: این ها چه کسانیند؟ گفت: ربا خواران هستند.

پیامبر(ص) فرمود: خداوند متعال شکم ربا خوار را به مقدار یکه ربا خورده، از آتش جهنّم پر می کند، و چنانچه با مالی که از طریق ربا به دست آورده، تجارت کند، خداوند هیچ عملی را از او نمی پذیرد و وقتی که قیراطی از این مال نزد او باقی است، خدا و ملائکه او را لعنت می کنند.

در بیان فلسفه حرمت ربا از حضرت رضا(ع) آمده است: علّت این که خداوند از رباخواری نهی کرده، این است که: در ربا اموال به فساد کشیده می شود. وقتی یک درهم با دو درهم معامله شود، بک درهم در مقابل یک درهم قرار می گیرد و درهم دیگر از طریق باطل به دست می آید. ربا و معامله ربوی در هر صورت، ضرر و نقص برای طرفین معامله است، به همین علّت خداوند آن را ممنوع کرده است.

بخش پنجم:

پس از روشن شدن معنای رشوه و ربا و بیان برخی از آیات و روایاتی که در این دو موضوع وارد شده، اکنون باید به بررسی این مطلب بپردازیم که گناه کدام یک سنگین تر است؟ در کتب روایی و اخلاقی گناهان به دو دسته تقسیم شده اند: گناهان صغیره و کبیره.

در تعریف گناه کبیره از امام صادق علیه السّلام روایت شده است: کبائر گناهانی است که خداوند برای آن ها آتش جهنّم را واجب کرده است.
در چند روایت نیز ربا از گناهان کبیره شمرده شده است؛ ناگفته نماند که در برخی از روایات کبیره بودن ربا، با قید بعد از بینه آمده؛ این شرط بدین جهت است که مسلمان پس از دانستن حرمت ربا در اسلام و ارتکاب آن، مرتکب کبیره می شود. بنابراین مطابق نصّ احادیث فراوان، ربا خواری به یقین از گناهان کبیره محسوب می شود، ولی درباره رشوه چنین صراحتی که از گناهان کبیره باشد، در دست نیست. امّا همان طور که در بیان احادیث رشوه گذشت، امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هر قاضی که رشوه بگیرد، مشرک است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز می خوانیم: شرک به خدای بزرگ از گناهان کبیره است. با کنار هم قرار دادن این دو روایت نتیجه می گیریم که: رشوه خواری نیز از گناهان کبیره محسوب می شود. به امید این که جامعه اسلامی شاهد پی آمدهای ناگوار این دو گناه نباشد و همگان از عذاب های اخروی آن مصون بمانیم.

(۱) امام باقر(علیه السلام) فرمود: با هر که معاشرت داری اگر توانی دست عطایت را به سر آنها بکشی و به آنها خیر برسانی، چنین کن.

(۲) امام صادق (علیه السلام) در تفسیر سخن خدای متعال (که درباره یوسف (علیه السلام) فرماید:) (ما تو را از نیکوکاران می بینیم) «یوسف (۱۲) آیه ۳۶» فرمود: برای (یوسف) کسانی که وارد می شدند جا باز می کرد، و به نیازمندان وام می داد، و به ناتوانان کمک می کرد.

(۳) امام باقر(علیه السلام) فرمود: یاران خود را بزرگ بشمارید و احترامشان بکنید، و برخی از شما به برخی دیگر هجوم نبرید، و به هم زیان مزنید و بر هم حسد مورزید و از بخل بپرهیزید تا از بندگان با اخلاص (و شایسته) خدا باشید.

(۴) از امام باقر یا صادق (علیهما السلام) روایت کرده اند که فرمود: ترش رویی به مردم دشمنی به بار آورد.

(۵) امام باقر(علیه السلام) فرمود: از کسی پیروی کن که تو را می گریاند و اندرزت می دهد، نه از آن که تو را بخنداند و گولت زند.

(۶) امام صادق (علیه السلام) فرمود: با بدعت‌گذاران هم صحبت و هم نشین مشوید که در نظر مردم چون یکی از آنها شوید.

(۷) امام صادق (علیه السلام) فرمود: بپرهیز از دوستی با احمق زیرا که تو هر چه از جانب او شادتر باشی، او به بدی رساندن به تو نزدیک تر است (مقصود این است که هر چه به دوستی او خوشحال تر باشی، احتمال خطر زیان رساندن او به واسطه حماقتش به تو بیشتر شود.)

(۸) امام صادق (علیه السلام) فرمود: خوش رفتاری و مدارا کردن با مردم یک سوم خردمندی است.

(۹) امام موسی بن جعفر(علیه السلام) فرمود: دوستی کردن با مردم نیمی از خرد است.

(۱۰) امام صادق (علیه السلام) فرمود: هر که دست آزارش را از سر مردم بردارد فقط دستی را از آنها بازداشته، ولی (در مقابل) دستهای بسیاری از آزار او خودداری کنند.

(۱۱) امام صادق (علیه السلام) فرمود: هرگاه یکی از برادران (دینی) خود را دوست داشتی او را از آن آگاه کن.

(۱۲) امام صادق (علیه السلام) فرمود: (احوال باطنی) مردم را بازرسی و تفتیش مکن که بی دوست می مانی.

شرح:

چون در عموم مردم خواه ناخواه نقطه ضعفهایی هست، و کسی که خالی از هر گونه عیبی باشد، انگشت شمار است. بنابراین اگر کسی در صدد تفحص ‍ از عیوب دیگران باشد تا آنکه دوست بی عیبی پیدا کند به چنین آرزویی دست نخواهد یافت و بدون رفیق خواهد ماند. پس بهتر آنکه به همان حسن ظاهر اکتفا کند و در پی تحقیق و کندکاو از احوال درونی مردم برنیاید.

(۱۳) به امام صادق (علیه السلام) عرض شد مردی می گوید: تو را دوست دارم، من چگونه بدانم که او مرا دوست دارد؟ (و راست می گوید) فرمود: دلت را آزمایش کن، پس اگر تو نیز او را دوست داری (بدان که) او هم تو را دوست دارد.

(۱۴) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هرگاه بزرگوار قومی بر شما رسید او را گرامی دارید.

(۱۵) امام صادق (علیه السلام) فرمود: تکمیل تحیت (سلام گفتن و خوش آمد) برای شخصی که به سفر نرفته، مصافحه (دست دادن با او) است، و نسبت به آنکه از سفر آمده، معانقه (و در آغوش گرفتن و دست به گردن همدیگر انداختن) است.

دین اسلام آخرین نسخه الهی برای سعادت انسان است. آیین پیامبر خاتم، برخلاف بسیاری از ادیان پیشین به هیچ گروه خاصی اختصاص ندارد و دینی جهانی است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً»؛[1] «جاوید و پربرکت است خداوندى که قرآن را بر بنده‌اش نازل کرد، تا همه جهانیان را انذار کند» .

رسول گرامی اسلام از ابتدای حکومتشان برای جهانی کردن این دین آسمانی تلاش فراوان نمودند. امری که مطابق آیات قرآن، تخلف‌ناپذیر بوده و در نهایت این اسلام است که بر همه ادیان چیره می‌شود: «هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‏ وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهيداً»؛[2] «او كسى است كه رسولش را با هدايت و دين حق فرستاده تا آن را بر همه اديان پيروز كند و كافى است كه خدا گواه اين موضوع باشد!»

این آرزوی بزرگ هرگز در عصر رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله و هیچ‌کدام از ائمه علیهم‌السلام تحقق نیافت؛ اما وعده الهی بی‌شک محقق خواهد شد. خداوند برگ برنده‌ای دارد، ذخیره‌ای الهی که خداوند دینش را به‌وسیله او برتری خواهد داد و امید تمام پیامبران را تحقق خواهد بخشید.

آری؛ مهدی موعود خواهد آمد و با حضورش دین خاتم را جهانی خواهد کرد و بدین‌وسیله تمام جهانیان را به مسیر هدایت بازخواهد گرداند.

پی‌نوشت:
[1]. فرقان: 1.
[2]. فتح: 28.

به نقل از خبرگزاری رسمی عراق (واع)، همچنین طبق بیانیه امروز (یکشنبه) دفتر اطلاع‌رسانی محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق، او میزبان روحی فتوح، رئیس شورای ملی فلسطین بود که در سی‌وچهارمین کنفرانس اتحادیه پارلمان‌های عربی در بغداد حضور داشت.

طبق این بیانیه، السودانی در دیدار با این مسؤول فلسطینی بر موضعگیری ثابت و اصولی کشورش درباره مساله عادلانه ملت فلسطین تاکید کرده و حمایت خود را از تلاش‌ها برای توسعه و انسجام جهت تقویت امنیت و ثبات ملت‌های منطقه اعلام کرد.

همچنین او در حاشیه ضیافت شامی که برای هیئت‌های شرکت‌کننده در سی‌وچهارمین کنفرانس اتحادیه پارلمان‌های عربی در بغداد ترتیب داده شده بود، اظهار کرد: عراق به دنبال آغاز همکاری‌های توسعه‌ای سازنده و بلند مدت با دوستان خود برای مقابله با چالش‌ها است به شکلی که منافع تمامی ملت‌های دوست و برادر تامین شود.

السودانی گفت: کشور ما مصیبت و بلا را پشت سر گذاشت و با قدرت به سوی عراق مستقل، باثبات، یکپارچه و شکوفا در حرکت است.

سی‌وچهارمین کنفرانس اتحادیه پارلمان‌های عربی روز شنبه در بغداد با حضور روسای پارلمان‌های کشورهای عربی آغاز شد و امروز نیز ادامه دارد.

در برخی گزارش‌های بین‌المللی پیش‌بینی شده که عراق در سال ۲۰۲۳ به یکی از بهترین رشدهای اقتصادی تبدیل می‌شود.

طبق گزارشی که واحد اطلاعات اقتصادی گروه اکونومیست با عنوان "خاورمیانه افق‌های ۲۰۲۳" تهیه کرده، پیش‌بینی شده چندین کشور از جمله عراق در سال جاری میلادی بالاترین رشد اقتصادی را خواهند داشت.

بالاخره چند روز پیش سفر هیئت عراقی به واشنگتن به پایان رسید. سفری که حدود 6 روز به طول انجامید که در عرف سفرهای دیپلماتیک، طولانی محسوب می‌شود و نشان دهنده اهمیت و پیچیدگی مذاکرات و رایزنی‌هاست. این هیئت به ریاست «فؤاد حسین» وزیر امور خارجه و با «علی العلاق» رئیس بانک مرکزی و تعدادی از نمایندگان مجلس مانند «عدنان الزرفی» (تنها نماینده شیعه پارلمان که بعد از ترور فرماندهان پیروزی، با خروج نظامیان آمریکایی از عراق مخالفت کرده بود!) با هدف حل مسائل مربوط به ارز به این کشور سفر کرده بود.

مهم‌ترین دستور کار این مذاکرات، رایزنی بر سر «درآمد ارزی دولت عراق» بود که به طور مستقیم بر وضعیت ارز در ایران نیز اثرگذار است. به همین جهت، در این گزارش به بررسی توافقات صورت گرفته میان بغداد و واشنگتن، و تأثیر توافقات بر روی ایران و امکان یا عدم امکان خروج عراق از سیطره دلار خواهیم پرداخت.

نتایج سفر به واشنگتن

در ابتدا باید گفت که آنچه در این سفر حاصل شد، توافق به معنای مثلا امضای معاهده یا قرارداد میان بغداد و واشنگتن نبود؛ بلکه طرفین به یک «چارچوب کار مشترک» رسیدند. این چارچوب مشترک، محرمانه مانده و به صورت رسمی از جزئیات آن رونمایی نشده است؛ اما جهت‌گیری کلی آن را منابع منتقد ایران، «تلاش برای کاهش وابستگی عراق به ایران و در مقابل افزایش وابستگی این کشور به آمریکا و متحدان غربی و عربی این کشور» خوانده‌اند!

در مورد جزئیات این چارچوب مشترک باید گفت، مجموع اخبار غیررسمی و پراکنده درز کرده نشان می‌دهد توافق‌های صورت گرفته حول محورهای زیر بوده است:

1. اعطای مهلت سه ماهه برای پیوستن به سوئیفت

تنها جایی که در واقع طرف آمریکایی از خود نرمشی نشان داد، اعطای مهلتی سه ماهه به طرف عراقی برای آماده شدن این کشور برای پیوستن به نظام مالی «سوییفت» است.

پیش از این بانک مرکزی عراق سامانه‌ای (وابسته به فدرال رزرو آمریکا) را برای فروش ارز طراحی کرد و هدف هیئت عراقی این بود که از آمریکایی‌ها مهلتی سه ماهه برای اجرایی شدن کامل کار با این سامانه به دلیل طولانی بودن برخی از پروسه‌های اداری مربوطه را خواستار شود اما این موضوع با موافقت آمریکایی‌ها رو به رو نشد.

در مقابل آمریکایی‌ها برای پیوستن عراق به نظام مالی سوییفت که هدف آن بیش‌تر کنترل و نظارت بر مبادلات مالی عراق خصوصا با کشورهای عضو محور مقاومت است و نیز برای راستی‌آزمایی گام‌های اعتمادساز عراقیها مهلتی سه ماهه داده‌اند.

2. توسعه توافق استراتژیک میان عراق و آمریکا (امضا شده در سال 2008)

یکی دیگر از نقاط مشترکی که طرفین به آن رسیدند، گسترش همکاری‌های مربوط به توافق استراتژیک میان عراق و آمریکا مربوط به سال 2008 و در زمان دولت نوری المالکی نخست وزیر وقت عراق بود. این توافق نامه شامل بخش‌های مختلف نظامی، امنیتی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، آموزشی، اقتصادی و...می‌شود.

اما اصولا آنچه که بیشتر مورد توجه طرفین قرار گرفته است، بخش نظامی و امنیتی آن بود که طی آن نیروهای آمریکایی حاضر در عراق در برهه‌ای از زمان تعداد آن ها کاهش و در برهه‌ای دیگر تعداد آن ها افزایش یافته است. حال در سفر اخیر توافق شد که بقیه بخش‌های غیر نظامی و غیر امنیتی این توافق نامه نیز اجرایی شود.

3. تأکید دوباره بر اجرای پروژه انتقال نفت به بندر العقبه اردن

با توجه به این که در این سفر مسائل مختلف اقتصادی مانند صادرات نفت و گاز عراق هم مورد بحث قرار گرفت، به نظر می آید یکی از توافقات حاصله، وعده طرف عراقی برای صادرات نفت از طریق خط لوله انتقال نفت از بصره به «بندر العقبه» اردن است. به طور کل به دور از اصرار آمریکایی‌ها بر اجرایی شدن این پروژه، قدمت این پروژه به زمان جنگ تحمیلی و زمان نظام بعث بر می‌گردد. در آن هنگام برای  این که مسیرهای صادرات نفت عراق تنوع داشته باشد و فقط وابسته به خلیج فارس تحت حاکمیت ایران یا «بندر جیهان» ترکیه نباشد، این پروژه مطرح شد اما این طرح در آن زمان اجرایی نشد.

اما موضوع اجرایی شدن آن به زمان نظام فعلی هم رسید و البته یکی از مهم ترین دلایل توجه سیاسیون عراقی در نظام فعلی همان موضوع کاهش وابستگی به ترکیه و ترس از وقوع جنگی میان ایران و آمریکا در خلیج فارس است. با این حال این پروژه از طرف شخصیت‌های طرفدار محور مقاومت مخالفانی دارد.

دلایل مخالفان هم سیاسی است و به عقیده آنان این قضیه عراق را به عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی خواهد کشاند و هم اقتصادی است زیرا معتقدند هزینه‌های این پروژه مبالغه آمیز است و در قبال آن اردن هم حق ترانزیت دریافت می‌کند هم بخشی از نفت صادر شده از طریق بندر خود را می‌تواند با تخفیف ویژه خریداری کند. در مقابل، مخالفان طرح جایگزینی ارائه می‌دهند و آن انتقال نفت عراق از کرکوک به "بندر بانیاس" سوریه است.

اما برای آمریکا اجرای این پروژه از دو نظر مهم است: یکی حل بخشی از مشکلات اقتصادی اردن -از مهم ترین متحدان آمریکا- که مربوط به بحران انرژی است و دوم کاهش وابستگی عراق در زمینه صادرات انرژی هم به ایران و هم به ترکیه.

4. مشارکت شرکت‌های آمریکایی در تولید برق عراق

موضوع مورد توافق بعدی شامل اعطای قول‌هایی از طرف عراقی‌ها برای مشارکت بیشتر شرکت‌های آمریکایی در زمینه تولید برق و صیانت از نیروگاه‌ها و نیز مشارکت شرکت‌های این کشور در زمینه استخراج گاز همراه با نفت برای کاهش واردات گاز ایران توسط عراق است.

به طور کل هدف از این موضوع هم بیشتر نه تنها کاهش وابستگی عراق به گاز ایران بلکه تبدیل عراق به یک کشور صادر کننده گاز به اروپا برای کاهش وابستگی اروپایی‌ها به گاز روسیه است. اساسا توافق اخیر دولت السودانی با شرکت آمریکایی "جنرال الکتریک" در زمینه برق و همچنین سفر اخیر لاوروف به عراق را باید در همین زمینه تفسیر کرد.

تأثیر اقدامات ارزی اخیر طرف عراقی بر ایران چیست؟

به طور کل اقدامات اخیر خالی از تأثیر منفی بر روی ایران و کاهش ورود ارز در قالب مبادلات تجاری از عراق به ایران نیست. اما این تأثیر نمی‌تواند – خصوصا در کوتاه‌مدت - باعث صفر شدن ورود ارز از عراق به ایران شود. چرا که این ارز از طریق بازار آزاد یا به صورت دستی -و نه حواله بانکی- می‌تواند از عراق خارج شود. اما چون منبع اول تزریق ارز در عراق بانک مرکزی این کشور است، در هر حال محدودیت‌هایی در این خصوص وجود خواهد داشت.

همچنین باید توجه داشت که فؤاد حسین در مصاحبه‌های خود در واشنگتن تأکید داشت که عراق به روابط تجاری خود با ایران و روسیه ادامه خواهد داد؛ اما با «مکانیزم جدید» که این مکانیزم جدید و تحمیلی از طرف آمریکایی‌ها را شاید بتوان تلاش عراق برای عدم پرداخت دلار به ایران و روسیه تفسیر کرد.

یکی از نتایج مهم بحران اخیر ارز در عراق چه بود؟

یکی از مهم ترین نتایج این بحران وضوح کامل «هیمنه اقتصادی آمریکا بر عراق» بود. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که بر خلاف روایت برخی از رسانه‌های عربی و غربی که تلاش دارند ایران فقط مسلط بر عراق و در نتیجه مسئول مشکلات این کشور نشان دهند، ثابت می‌کند که آمریکا نیز تا چه در عراق نفوذ دارد و بالتبع مسئول بخشی از مشکلات این کشور است.

آیا عراق توان خروج از هیمنه دلار را دارد؟

در این زمینه به واقع بانک مرکزی این کشور اقدام قابل توجهی را اخیرا انجام داده است و آن پرداخت پول واردات از چین به یوآن است اما این اقدام ناکافی و در عین حال ناقص است؛ زیرا بیش از 90% درآمد مالی عراق از نفت و به دلار است.

در مورد توافق با چین نیز قرار است این یوآن نیز به بانک آمریکایی جی پی مورگان پرداخت شود و همه این موضوعات نشان دهنده ناکافی بودن این اقدام است. به همین خاطر تنها راه حل همان وجود اجماع و اراده سیاسی در میان احزاب این کشور است که چنین چیزی تا الان موجود نیست.

شهاب نورانی فر، تحلیلگر حوزه عراق

دفتر نخست وزیر رژیم صهیونیستی در بیانیه‌ای که در اختیار رسانه‌های این رژیم قرار داد اعلام کرد، کمیته امنیتی مشترک بین (رژیم) اسرائیل و تشکیلات خودگردان برای رایزنی در مورد تجدید همکاری امنیتی و افزایش توانمندی تشکیلات برای سرکوب (مبارزات ملت فلسطین) در کرانه باختری و قدس تشکیل می‌شود.

در این بیانیه به نقل از یک مسئول امنیتی اسرائیلی آمده است: دو طرف قرار است نشست دیگری را هم پیش از آغاز ماه رمضان با حضور مصر برگزار و میزان پیشرفت‌های انجام گرفته در بخش امنیتی را مورد بحث و بررسی قرار دهند.

کمیته فرعی نیز برای اندیشیدن در مورد افزایش اعتماد متقابل اقتصادی تشکیل می‌شود!

گفتنی است در بیانیه مشترک نشست عقبه رژیم صهیونیستی و تشکیلات خودگردان تعهد خود را به تمامی توافقنامه‌های سابق اعلام و قول دادند که از سطح تنش کاسته و مانع از گسترش خشونت شوند.

یک مسئول اسرائیلی به رویترز گفت: به رغم موافقت تشکیلات خودگردان برای همکاری در سرکوب فلسطینیان ، تغییری در ساخت 9 شهرک صهیونیست نشین جدید در کرانه باختری به وجود نخواهد آمد.