در حالی که موضوع کشف و بهره برداری از منابع طبیعی دریای مدیترانه به محل جدال سیاسی کشورهای حاشیه این دریا تبدیل شده است، روز گذشته بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی اعلام کرد این رژیم به همراه یونان و قبرس، اوایل ژانویه سال آینده میلادی، قرارداد ساخت خط لوله گاز «مدیترانه شرقی» را امضا خواهند کرد. اعلام این خبر در وضعیت پیچیده و جدید مدیترانه شرقی است که صف بندی ها و بلوک بندی های سیاسی را تشدید می‌کند.

خط لوله مدیترانه شرقی

خط لوله موسوم به «Eastmed» به طول دو هزار کیلومتر و عمق سه هزار و پانصد متر، بلندترین و عمیق‌ترین خط لوله زیر دریایی گاز طبیعی جهان است که قرار است از طریق دو خط «بوزیدون » و «ای جی بی »سالانه بین 9 تا 11 میلیارد متر مکعب گاز از ذخایر دریایی حوضه مدیترانه شرقی را به کشورهایی اروپای مرکزی ،بالکان ،ایتالیا و برخی کشورهای اروپای غربی منتقل کند. نتانیاهو در این مورد مدعی شد: «این توافق به امنیت انرژی اروپا و رفاه اسرائیل و کشور‌های شرق مدیترانه کمک خواهد کرد.» دفتر «کریاکوس میتسوتاکیس»، نخست‌وزیر یونان، روز یکشنبه اعلام کرده بود این قرارداد روز دوم ژانویه در آتن به امضا خواهد رسید.نتانیاهو نیزگفت که به همراه «یولی استینیتص»، وزیر انرژی این رژیم به یونان خواهد رفت تا این توافق را امضا کند.

انرژی در مدیترانه

طی 20 سال گذشته چند میدان گازی در مدیترانه کشف شده است. مهمترین آنها میدان گازی «لویاتان» که متعلق به رژیم صهیونیستی است و میدان «ظهر» مصر است. میدان گازی «آفرودیت »در آب های قبرس در سال 2011 توسط شرکت ایتالیایی «انی»کشف شدکه تخمین زده می شود بین 170 میلیارد تا 230 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی دارد. با کشف این میدان رقابتها و قطب بندی های سیاسی و ژئواکونومیک جدیدی در مدیترانه شرقی شکل گرفته است. شرکتهای اروپایی نظیر«توتال» فرانسه «انی »ایتالیا و«اکسون موبیل» و «نوبل انرژی» آمریکا به دنبال اکتشاف و بهره برداری از منابع هیدروکربنی جدید در مدیترانه هستند.

برخی از کارشناسان معتقدند کشف این منابع انرژی جدید نقشه انرژی جهان را تغییر میدهد. قبرس جنوبی، یونان ، رژیم صهونیستی و مصر در تلاشند تا همکاری های نزدیکی در اکتشاف و انتقال انرژی انجام دهند و یک بلوک سیاسی قوی در مدیترانه شرقی ایجاد کنند. اسفندماه گذشته ششمین نشست سه جانبه انرژی سران قبرس، یونان و اسرائیل در اورشلیم با هدف، توسعه منابع انرژی و امنیت در دریای مدیترانه برگزار شد. عربستان نیز از چند ماه پیش در تلاش است در قبرس جنوبی سرمایه گذاری هایی انجام دهد تا هم به محور صهونیستی نزدیک شود و هم به ترکیه فشار سیاسی وارد کند.

انگیزه های قرارداد جدید

پس از کودتای سال 1974 و ورود ارتش ترکیه به قبرس، این کشور به دو قسمت قبرس شمالی یا ترک نشین که تحت نفوذ ترکیه است و قبرس جنوبی یا یونانی نشین تقسیم شد. برخی میدانهای گازی و انرژی کشف شده نیز در قسمتهایی است که باعث اختلاف دو قبرس در اکتشاف آنها شده است تا جایی که ترکیه از نزدیک شدن کشتی های اکتشفافی بعضی شرکتها به قبرس جلوگیری کرد. قبرس جنوبی، یونان و اسرائیل به دنبال بهره برداری های مشترکی هستند. با توجه به وضعیت قبرس و اختلافات یونان و ترکیه ، اسرائیل با نزدیکی به یونان به دنبال تحریک سیاسی ترکیه و گرفتن امتیاز از این کشور است.

ماه گذشته اردوغان با «فایز السراج »رئیس دولت وفاق ملی لیبی توافقنامه همکاری های نفتی، دریایی و امنیتی را امضا نمود که سه روز پیش پارلمان ترکیه به آن رسمیت داد. طبق برخی مفاد این توافقنامه،تقسیمات دریایی بین لیبی و ترکیه انجام میشود که چالشهای حقوقی جدیدی برای دو جزیره یونان ایجاد میکند. این توافق باعث واکنش شدید اسرائیل،مصر ویونان شد. بنابراین قرارداد جدید بین سه کشور در بحبوحه تنشهای جدید در سه حوزه انرژی،امنیتی،و حقوقی مدیترانه انجام میگیرد. این در حالی است که رژیم صهیونیستی با قبرس در منطقه انحصاری اقتصادی اختلافهایی دارد اما درشرایط کنونی ترجیح میدهد در این مورد سکوت کند و به قبرس نزدیک شود.

اواخر آذردفتر ریاست جمهوری قبرس اعلام کرد در تلاش است باکمک اسرائیل،مصر و یونان اقدام مشترکی علیه توافق لیبی و ترکیه انجام دهد. به گزارش تایمز اسرائیل«نیکوس آناستاسیادس» رئیس‌جمهور قبرس در این زمینه اعلام کرده است« اقدام مشترک مذکور شامل گزینه نظامی نمی‌شود اما بیشتر یک تلاش هماهنگ در سطح دیپلماتیک برای نفی اهداف توافق «غیرقانونی» ترکیه و لیبی است.» در مقابل نتانیاهو به آناستاسیادس پیشنهاد داده که فوراً توافقی بین تل‌آویو، آتن و نیکوزیا امضا شود تا کار روی خط لوله انتقال انرژی در غرب آسیا آغاز شود.

روزنامه صهیونیستی«یدیوت آهارونوت» در این راستا نوشت:«اقدام نتانیاهو در پاسخ به اعلام ترکیه مبنی بر ممانعت ترکیه از انتقال خط لوله های این رژیم به اروپا و همچنین توقیف کشتی تحقیقاتی اسرائیل توسط ترکیه در دریای مدیترانه است.»

با این حال ترکیه بر موضع خود مبنی بر ممانعت انتقال گاز از اسرائیل به اروپا پافشاری می کند.هفته گذشته روسیا الیوم به نقل از ارردوغان نوشت:« مذاکره ای با اسرائیل درباره انتقال گاز از دریای مدیترانه به اروپا از طریق ترکیه در برنامه ما نیست.» با این وجود تلاشهای مشابه توسط سه کشور مذکور قبلا نیز انجام شده اما ترکیه نیز اهرمی قوی دارد. از سوی دیگر اسرائیل با احتیاط عمل میکند و مایل به هیچ گونه درگیری حتی محدود با ترکیه نیست. انگیزه واقعی این رژیم فشار سیاسی به آنکارا از طریق قبرس و یونان است. یسرائیل کاتس، وزیر خارجه رژیم صهیونیستی روز گذشته گفت:« توافق‌ دریایی میان دولت توافق ملی و آنکارا غیرقانونی است، این موضع رسمی رژیم صهیونیستی است اما به این معنی نیست که برای مقابله با ترکیه کشتی‌های جنگی می‌فرستد.»

مهمترین علت کمردرد چیست؟

مرور زمان بسیاری از چهره های بزرگ تاریخی را کهنه و یا به فراموشی می سپارد و جز نامی از آنان در لابلای تاریخ نمی گذارد، اما در این میان برخی از چهره ها را نه تنها مرور زمان کهنه نمی کند بلکه روز بروز آنان را روشن تر و زنده می سازد.

یکی از کسانی که مرور زمان وجود او را روشن تر و نیاز به شناخت وی را ضروری تر می سازد، انسان کامل، امام علی بن ابیطالب(علیه السلام) می باشد.

بدون تردید امروزه انسان های تشنه عدالت و معنویت بیش از هر روز دیگر به الگو قرار دادن شخصیت حضرت امیر(علیه السلام) نیازمند است و این امر بستگی به شناخت و آگاهی همه جانبه از افکار، اندیشه ها و سیره و منش آن حضرت می باشد.

امید است که پروردگار بزرگ زمینه های الگوگیری آن حضرت را بیش از این به ما عنایت فرماید. از آنجا که پیرامون شخصیت بزرگان و افکار و سیره آنان پرسش ها و گاه در اثر فاصله زمانی ابهاماتی پدید می آید، شایسته است که به آنها پاسخ داده و ابهامات برطرف شود.

بدین جهت پرسش های رسیده از مناطق مختلف که مربوط به حضرت علی(علیه السلام) می باشد توسط معاونت پژوهش مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی مذاهب اسلامی جمع آوری و به صورت کتاب در خدمت شیفتگان آن حضرت عرضه می شود.

* بزرگترین فضیلت حضرت علی (علیه السلام) چیست؟

با توجه به آیه شریفه «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» و جمله معروف «کنت کنزاً مخفیاً فأجبت ان اعرف فخلقت الخلق لکی اعرف»، و نظایر آن، معلوم می شود که انسان ها برای آن که پروردگار خویش را بشناسند، آفریده شده اند و منظور اصلی خلقت، عرفان و شناخت خداوند است و کسب صفات و ویژگی های پسندیده مثل عفت و شجاعت و حلم و انجام اعمال صالحه و نیک نظیر نماز خواندن و رزوه گرفتن و جهاد کردن به ترتیب در درجه دوم و سوم از اهمیت قرار دارند و بلکه باید گفت که ارزش و اهمیت آنها در پرتو عقاید و معارف الهی و برای تقویت آنها است و بدون آن جایگاهی ندارد و مفهومی نخواهد داشت.

با توجه به این مبنا می توان گفت که بینش توحیدی و معارف حقه الهیه معیار و ملاک فضیلت و شأن و رتبه هر شخص می باشد.

امام علی (علیه السلام) نیز از این قانون کلی مستثنا نیست و لذا بزرگترین فضیلت ایشان، شناخت و عرفان ایشان نسبت به خدا و اسماء و صفات اوست.

در روایتی از امام حسین(علیه السلام) نقل شده که فرمودند: ای مردم، خداوند بندگان را نیافرید جز برای آن که او را بشناسند. وقتی او را شناختند، عبادت می کنند و هنگامی که او را عبادت کردند، از رهگذر عبادت او از عبادت غیر او بی نیاز می گردند ... و امام علی(علیه السلام) چنانکه همگان می دانند در میدان عبادت یکه تاز میدان بودند، نمازهای هزار رکعتی ایشان در طول شب یا شبانه روز بیانگر این مدعاست.

مرور زمان بسیاری از چهره های بزرگ تاریخی را کهنه و یا به فراموشی می سپارد و جز نامی از آنان در لابلای تاریخ نمی گذارد، اما در این میان برخی از چهره ها را نه تنها مرور زمان کهنه نمی کند بلکه روز بروز آنان را روشن تر و زنده می سازد.

یکی از کسانی که مرور زمان وجود او را روشن تر و نیاز به شناخت وی را ضروری تر می سازد، انسان کامل، امام علی بن ابیطالب(علیه السلام) می باشد.

بدون تردید امروزه انسان های تشنه عدالت و معنویت بیش از هر روز دیگر به الگو قرار دادن شخصیت حضرت امیر(علیه السلام) نیازمند است و این امر بستگی به شناخت و آگاهی همه جانبه از افکار، اندیشه ها و سیره و منش آن حضرت می باشد.

امید است که پروردگار بزرگ زمینه های الگوگیری آن حضرت را بیش از این به ما عنایت فرماید. از آنجا که پیرامون شخصیت بزرگان و افکار و سیره آنان پرسش ها و گاه در اثر فاصله زمانی ابهاماتی پدید می آید، شایسته است که به آنها پاسخ داده و ابهامات برطرف شود.

بدین جهت پرسش های رسیده از مناطق مختلف که مربوط به حضرت علی(علیه السلام) می باشد توسط معاونت پژوهش مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی مذاهب اسلامی جمع آوری و به صورت کتاب در خدمت شیفتگان آن حضرت عرضه می شود.

آیا در قرآن آیه ای بر ولایت و امامت حضرت علی (علیه السلام) وجود دارد؟

بنا به نقل مفسرین و مورخین عامه و خاصه آیات زیادی (بیش از سیصد آیه) درباره ولایت علی (علیه السلام) و فضائل و مناقب آن حضرت در قرآن کریم آمده است که نقل همه آنها از عهده این پاسخ خارج است لذا ما در اینجا فقط به نقل چند مورد از کتب معتبره اهل سنّت اشاره می نمائیم:

۱ ـ آیه تبلیغ:

ابو اسحاق ثعلبی در تفسیر خود و طبری در کتاب الولایة و ابن صبّاغ مالکی و همچنین دیگران نوشته اند که آیه تبلیغ یعنی آیه ۶۷ سوره مائده «یا اَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ...» درباره علی(علیه السلام) نازل شد و رسول خدا(صلی الله علیه وآله) دست علی(علیه السلام) را گرفت و فرمود: «مَنْ کُنْتَ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ اَللّهُمَّ و الِ مَنْ والاهُ...».

۲ ـ آیه ولایت:

عموم مفسّرین و محدّثین مانند فخر رازی و نیشابوری و زمخشری و دیگران از ابن عباس و ابوذر و سایرین نقل کرده اند که روزی سائلی در مسجد از مردم سؤال نمود و کسی چیزی به او نداد.

علی(علیه السلام) که مشغول نمار و در حال رکوع بود با انگشت دست راست اشاره به سائل نمود و سائل متوجه شد و آمد انگشتر را از دست او خارج نمود و آیه ۵۵ سوره مائده «إِنّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ امَنُوا الَّذینَ یُقیمونَ الصَّلوةَ و یُؤتُونَ الزَّکوةَ وَ هُمْ راکِعُون» نازل گشت یعنی ولی و صاحب اختیار شما فقط خدا و رسول او و مؤمنینی هستند که نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. در آن حال رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) از سائل پرسید: آیا کسی به تو چیزی داد؟ سائل ضمن اشاره به علی(علیه السلام) عرض کرد: این انگشتر را او به من داد.

۳ـ آیه اطاعت:

یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اَطیعُوا الله و اَطیعُوا الرَّسُولَ وَ اوُلی الاْمْرِ مِنْکُمْ یعنی ای مؤمنین خدا و رسول او و صاحبان امر از خودتان را اطاعت کنید.

شیخ سلیمان بلخی و دیگران نوشته اند که این آیه درباره امیرالمؤمنین نازل شده و منظور از اولی الامر، ائمّه از اهل بیت اند.

۴ـ آیه تطهیر:

در تفسیر طبری و فخر رازی و همچنین در کتب دیگر اهل سنّت نقل شده است که آیه تطهیر: «اَنَّما یُریُد اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً»، در خانه ام سلمه بر پیغمبر اکرم(علیه السلام) نازل شده و آن حضرت فاطمه و حسنین و علی(علیهم السلام) را جمع کرد پس گفت: «اَللّهُمَّ هؤُلاءِ اَهْلُ بَیْتی فَاذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تطهیرا»، یعنی خدایا اینها اهل بیت من هستند پلیدی را از اینها دور گردان و به تطهیر خاصی پاکشان فرما.

ام سلمه گفت: یا رسول الله من هم جزو آنها هستم؟ حضرت فرمود: تو جای خود داری و زن خوبی هستی (اما مقام اهل بیت مرا نداری).

۵ـ آیه مَوَدّت:

«قُلْ لا اَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»، یعنی ای پیغمبر در برابر زحمات تبلیغ رسالت بمردم بگو من از شما اجر و مزدی نمی خواهم مگر دوستی نزدیکانم را.

زمخشری در تفسیر کشّاف و گنجی شافعی در کفایة الطالب و دیگران نوشته اند که چون آیه مزبور نازل شد به پیغمبر(صلی الله علیه وآله) گفتند یا رسول الله: «وَ مَنْ قَرابَتُکَ هؤُلاءِ الَّذینَ وَجَیَتْ عَلَیْنا مَوَدَّتُهُمْ؟ قالَ عَلِیٌّ و فاطِمَةُ وَ ابْناهُما»، یعنی نزدیکان شما که دوستی آنها بر ما واجب است چه کسانی اند؟ فرمود علی و فاطمه و دو پسرشان.

همان طوری که ذکر کردیم آیات زیادی درباره ولایت و امامت حضرت علی (علیه السلام) وجود دارد که ما به طور خلاصه به ذکر چند نمونه بسنده نمودیم.

عبدالله بن عوف گفته است: شبی خواب دیدم که قیامت شده است و من را آوردند و حساب من را به آسانی بررسی کردند. آنگاه مرا به بهشت بردند و کاخ‌های زیادی به من نشان دادند. به من گفتند: درهای این کاخ را بشمار؛ من هم شمردم ۵۰ درب داشت بعد گفتند: خانه‌هایش را بشمار. دیدم ۱۷۵ خانه بود. به من گفتند این خانه‌ها مال توست. آن قدر خوشحال شدم که از خواب پریدم و خدا را شکر گفتم.

صبح که شد نزد ابن سیرین رفتم و خواب را برایش تعریف کردم.

او گفت: معلوم است که تو آیه الکرسی زیاد می‌خوانی. گفتم: بله؛ همین طور است. ولی تو از کجا فهمیدی. گفت برای اینکه این آیه ۵۰ کلمه و ۱۷۵ حرف دارد. من از زیرکی حافظه او تعجب کردم. آنگاه به من گفت: هر که آیه الکرسی را بسیار بخواند سختی‌های مرگ بر او آسان می‌شود.

۱- آیه الکرسی نوری از آسمان است.


۲- آیه الکرسی آیتی از گنج عرش است.


۳- آیه الکرسی باعث ایمنی در سفر است.


۴- آیه الکرسی اعلاترین نقطه قرآن است.


۵- ذکر رسول مکرم اسلام در بستر؛ خواندن آیه الکرسی بود.


۶- با خواندن آیه الکرسی انسان دچار هیچ‌گونه آفتی نخواهد داشت.


۷- برای رفع فقر آیه الکرسی مؤثر است و کمک الهی از غیب می‌رسد.


۸- همه چیز در آیه الکرسی است یعنی کرسی گنجایش آسمان‌ها و زمین را دارد.


۹- در تنهایی آیه الکرسی بخوانی باعث رفع ترس می‌شود و از سوی خدا کمک می‌رسد.


۱۰- آیه الکرسی رادر نمازها؛ روزها؛ شبهای ایام هفته؛ سفرها و در نماز شب و دفن میت بخوانید.


۱۱- هنگام خواب نیز آیه الکرسی بخوانید زیرا باعث می‌شود خداوند فرشته‌ای نگهبان و محافظت بگمارد تا صبح سلامت بمانی.


۱۲- هر گاه از درد چشم شکایت داشتی آیه الکرسی بخوانید و آن درد را اظهار نکنید آن درد برطرف می‌شود و از آن عافیت می‌طلبید.

۱۳- پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله : در خانه‌ای که آیه الکرسی خوانده شود ابلیس از آن خانه دور می‌شود و سحر و جادو در آن خانه وارد نمی‌شود.

۱۴- آیه الکرسی پایه و عرش الهی است و هدف از خواندن آن این است که مردم در عبادت جز خداوند کسی را نپرستند و به ذلت فرو نروند و روح یکتاپرستی ایجاد کنند و از بندگی ناروا آزاد شوند و آیه الکرسی عقلها را بیدار و اله حقیقی را معرفی و خدای دانا و توانا را به مردم می‌شناساند.

۱۵- وقت غروب ۴۱ بار آیه الکرسی را بخوانی حاجت‌روا می‌شوی ۰ ( ۴۱ بار تا علی العظیم بخوان یعنی یک آیه ) مجرب است و برای رفع هم و غم؛ شفای مریض؛ درمان درد؛ رحمت خداوند و زیاد شدن نور چشم آیه‌الکرسی را مدام بخوانید.

۱۶- اگر مؤمن آیه الکرسی را بخواند و ثوابش را برای اهل قبول قرار دهد خداوند ملکی را بر او مقرر می‌کند که برایش تسبیح کند.

۱۷- آیه الکرسی در مزرعه و مغازه پنهان کردن باعث برکت مزرعه و رونق گرفتن کسب است.

۱۸- از پیامبر نقل نموده‌اند که: این آیه عظیم‌تر از هر چیزی است که حق تعالی آفریده است.

۱۹- چند چیز حافظه را زیاد می‌کند یکی از آن خواندن آیه الکرسی است.

۲۰- هر شب آیه الکرسی را بخوانی تا صبح در امان خدا هستی.

۲۱- آسان شدن مرگ بوسیله آیه الکرسی است.

۲۲- آیه الکرسی عظیم‌ترین آیه در قرآن است.

۲۳- برای حفظ مال و جان آیه الکرسی بخوان.

۲۴- آیه الکرسی ویرانگر اساس شرک است.

۲۵- آیه الکرسی سید سوره بقره است

ﺍﻟﻠَّﻪُ ﻻَ ﺇِﻟَٰﻪَ ﺇِﻻَّ ﻫُﻮَ ﺍﻟْﺤَﻲُّ ﺍﻟْﻘَﻴُّﻮﻡُ ۚ……

چه خوب است که از این به بعد این آیه شریفه را به نیابت از امام مهربانمان بخوانیم و به نیت سلامتی و فرج و ظهور ایشان.

حجت الاسلام والمسلمین سید عبدالفتاح نواب نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت و سرپرست حجاج ایرانی در جلسه شورای برنامه‌ریزی بعثه مقام معظم رهبری گفت: خدا را شاکر هستیم که هیأت مذاکره کننده حج ۹۹ به عربستان سفر کردند و این سفر با موفقیت انجام شد.

درخواست سهمیه مازاد ۲ هزار نفری برای حج ۹۹

در ادامه این جلسه علی‌رضا رشیدیان رئیس سازمان حج و زیارت به عنوان رئیس هیأت مذاکره کننده حج ۹۹ از روند مذاکرات گزارشی ارائه کرد و اظهار داشت: با بررسی‌ها و پیش بینی‌های قبلی که در خصوص مذاکرات حج صورت گرفته بود، خوشبختانه توانستیم مذاکرات را موفقیت آمیز انجام دهیم.

وی از استقبال طرف عربستانی از طرح‌های ارائه شده از سوی هیأت مذاکره کننده حج جمهوری اسلامی ایران خبر داد و گفت: افزون بر امضای تفاهم نامه حج ۹۹ درباره تعداد زائران، تفاهم نامه‌های لازم را با بخش‌های مربوطه در عربستان انجام دادیم و همچنین با توجه به درخواست تشرف ایرانیان خارج از کشور، درمذاکرات رسمی موضوع اختصاص سهمیه‌ای برای حجاج ایرانی خارج از کشور طرح و طی نامه رسمی درخواست سهمیه مازاد ۲ هزار نفری برای این گروه از هموطنانمان به طرف عربستانی ارائه شد.

پیشنهاد بهره‌گیری از ظرفیت فرودگاه طائف در کنار فرودگاه‌های جده و مدینه

رشیدیان افزود: همچنین در راستای افزایش رفاه حال زائران ایرانی در جریان عملیات انتقال به عربستان ومدیریت و کاهش زمان اقامت آنان؛ برنامه زمانبندی مورد درخواست خود را ضمن طرح درمذاکرات به وزارت حج عربستان ارائه کردیم. موضوع به کارگیری ظرفیت دو شرکت هواپیمایی ماهان و قشم ایر در کنار هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما) در عملیات انتقال حجاج نیز محور گفتگوها قرار گرفت و درخواست مربوطه طی نامه رسمی تحویل طرف عربستانی شد.

وی گفت: همچنین با توجه به تراکم ترددها و ترافیک سنگین پروازهای حجاج در دو فرودگاه جده و مدینه موضوع بهره‌گیری از ظرفیت فرودگاه طائف در کنار فرودگاه‌های جده و مدینه هم پیگیری شد.

رئیس سازمان حج و زیارت از دیگر محورهای این مذاکرات را مباحث مربوط به ایام تشریق و خدمات رسانی به زائران در منا دانست و گفت: بحث دوطبقه کردن چادرهای اقامتی و سرویس‌های بهداشتی زائران ایرانی از دیگر مباحثی بود که در این رابطه هم وزیر حج عربستان اعلام کرد آنها هم به این ضرورت رسیده‌اند و قول مساعد داد انجام این پروژه با اولویت قطعه چادرهای زائران ایرانی انجام شود تا فضای بیشتر وبهتری برای اسکان زائران فراهم شود.

مراسم فرهنگی عبادی در هتل‌های محل اقامت حجاج ایرانی برگزار می‌شود/ امضای ۱۰ تفاهم‌نامه برای خدمت به حجاج

وی خاطر نشان کرد: از سویی با توجه به تعطیلی سفارت دو کشور، مذاکره پیرامون موضوع صدور ویزای زائران هم انجام و مقرر شد، روادید زائران ایرانی مشابه سال قبل به صورت الکترونیکی صادر شود. در این سفر همچنین در زمینه مسائل اجرایی حج ۹۹ با توجه به آسیب شناسی‌های انجام شده در کمیته‌های تخصصی۲۰ گانه؛ با موسسات زیرمجموعه وزارت حج عربستان مذاکره شد و حدود ۱۰ تفاهم‌نامه کلی در راستای خدمات رسانی مطلوب به حجاج کشورمان و ارتقای رفاه و آسایش آنان امضا شد.

رشیدیان در حوزه فرهنگی حج ۹۹، برگزاری مراسم و دعاها را از دیگر مباحث مهم خواند و گفت: طی این هماهنگی‌ها برنامه‌ها و مراسم فرهنگی و عبادی حجاج ما مطابق سال گذشته در محل‌های اقامت در مدینه، مکه، عرفات و منا به صورت منسجم برگزار می‌شود.

آمادگی عربستان برای برقراری عمره مفرده

رئیس سازمان حج و زیارت گفت: راه اندازی عمره منوط به حل مسائل و حمایت‌های کنسولی ازعمره گذاران ایرانی است که از اصول جدی حفظ عزت، کرامت و امنیت زائران کشورمان به شمار می‌آید. به همین منظور در موضوع برقراری عمره طی مذاکراتی که با وزیر حج و عمره عربستان در دو مرحله انجام شد طرف عربستانی در خصوص مسائل اجرایی اعلام آمادگی کرد و خواستار شروع فعالیت بخش‌های اجرایی اعم از مسکن، حمل و نقل، تغذیه و تدارکات و... شد.

وی عنوان کرد: با توجه به حساسیت ما در موضوع حفظ عزت، کرامت، امنیت زائران ایرانی و حمایت‌های کنسولی لازم، موضوع استقرار کنسولگری جمهوری اسلامی و یا راه اندازی دفترحافظ منافع جمهوری اسلامی برای حمایت‌های مربوطه از اتباع عمره‌گذار ایرانی که شرط اولیه و اساسی ما برای راه اندازی مجدد عمره است؛ پیگیری شد.

مذاکرات پیگیری موضوع شهدای منا از طرف عربستانی انجام شد

 رشیدیان با بیان اینکه از جمله مباحثی که به صورت مستمر بعد از فاجعه منا محور مذاکرات ما بوده و هست، پیگیری موضوع شهدای منا است، گفت: در مذاکرات پیگیری موضوع شهدای منا از طرف عربستانی انجام و همچنین پیگیری حقوق باقیمانده شهدا و مصدومان حادثه مسجدالحرام هم دنبال شد.

در ادامه این جلسه محمدحسین رضایی و سید محمد حسینی از اعضای هیأت مذاکره کننده هر یک به صورت جداگانه دیدگاه‌های خود را درباره سفر به عربستان ارائه کردند و نتیجه این مذاکرات را در مقایسه با سال‌های گذشته بسیار موفقیت آمیز دانستند.

دومین نشست گفت‌وگوی امنیت منطقه‌ای با حضور دبیران و مشاوران امنیت ملی و مقامات عالی امنیتی کشورهای ایران، روسیه، چین، هند، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان امروز( چهارشنبه )در تهران برگزار می‌شود. با توجه به طولانی شدن بی ثباتی و افراطی گری در افغانستان، کشورهای منطقه و همسایه افغانستان به دنبال ایجاد سازوکارهای جدید و ابتکاری برای برقراری ثبات و امنیت در افغانستان هستند. با توجه به اهمیت این موضوع، نشست امنیت منطقه ای تهران، دستور کار اولین  و دومین نشست خود را برموضوع امنیت و مقابله به تروریسم در افغانستان قرار داده است.

نشست امنیت منطقه ای

در نهمین نشست سوچی در مورد سوریه و مساله انتقال داعش توسط آمریکا به افغانستان، با ابتکار ایران تصمیم گرفته شد نشست امنیت منطقه ای درمورد مساله انتقال داعش با حضور کشورهای منطقه تشکیل شود. موفقیت نشست‌های سوچی در مورد سوریه، این امید را زنده کرد که در کنار کنفرانسهای مختلفی که برای امنیت افغانستان تشکیل شده این نشست امنیتی بتواند به نحو موثری به ثبات و امنیت در این کشور کمک کند.

دستور کار اولین نشست مبارزه با تروریسم و افراطی گری، در منطقه غرب آسیا با محوریت تروریسم در افغانستان بود که در مهرماه سال گذشته با حضور مشاوران امنیت ملی کشورهای منطقه با حضور کشورهای ایران، چین، روسیه، هند و افغانستان در تهران برگزار شد. عمده مسائل مطرح شده در اولین نشست بررسی مسائل ریشه ای در تولید تروریسم در افغانستان بود. از جمله این مسائل نقش تجارت مواد مخدر در تقویت تروریستهای افغانستان و نقش آمریکا در پیچیده تر شدن مسائل امنیت منطقه ای نظیر افغانستان بود که نیکلای پاتروشف مشاور امنیت ملی روسیه روی آن تاکید داشت.

از دستاوردهای اولین نشست منطقه ای، تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه امنیتی کشورهای منطقه در امنیت و ثبات افغانستان و تقویت سازوکارهای امنیتی سایر سازمانهای مهم منطقه ای نظیر شانگهای برای پیشبرد و به نتیجه رساندن این نشست بود که توسط چین پیشنهاد شد.

در نشست امسال تاجیکستان و ازبکستان نیز حضور دارند. دریابان شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی در دیدار روز گذشته با محمد علی وطن زاده دبیر امنیت ملی تاجیکستان گفت:«ترویج اسلام داعشی از راهبردهای آمریکا و رژیم صهیونیستی برای گسترش اسلام هراسی و ایجاد اختلاف، جنگ و بحران در کشورهای اسلامی‌منطقه است. »

چین و هند به عنوان دو اقتصاد نوظهورجهانی اهتمام ویژه ای به امنیت و ثبات در افغانستان دارند. بر همین اساس چین‌ها حضور پررنگی در این نشست از خود نشان داده اند. «چین ون چینگ» وزیر امنیت ملی جمهوری خلق چین که در صدر هیئت بلند پایه امنیتی روز گذشته در تهران حضورپیدا کرد در دیدار با علی شمخانی گفت: نهادهای امنیتی ایران و چین می توانند در محقق نمودن توافقات دوکشور در ابعاد سیاسی، اقتصادی و دفاعی نقش ویژه ای داشته باشند. »

اهمیت نشست امنیت منطقه‌ای

پس از جداسازی افغانستان از ایران، به دلایل مختلفی از جمله نفوذ کشورهای فرامنطقه ای و ناتوانی این کشورها از درک پیچیدگی های قومی و فرهنگی افغانستان، این کشور در مسیر دولت-ملت سازی با چالشهای جدی مواجه شده است که این نقیصه یکی از سرچشمه های اصلی تولید تروریسم و افراطی گری در این کشور بوده است.

18 سال حضور آمریکا در این کشور نه تنها کمکی به این روند نکرده، بلکه در نتیجه ای معکوس باعث متنوع شدن گروه‌های افراطی نظیر داعش در این کشور شده است. به جرات می‌توان گفت ایران به دلیل جایگاه مهم راهبردی و اشتراکات فرهنگی مهمترین کشوری است که می‌تواند به افغانستان در مسیر دولت-ملت سازی کمک کند. در کنار این نقش ایران، چین و هند در تجارت وسرمایه‌گذاری در آینده افغانستان نقش مهمی دارند که می‌تواند به کاهش تاثیری که فقردر تروریسم افغانستان داشته است ،کمک کند. افغانستان یکی از کشورهایی است که قبلا در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و اکنون نیز در کریدورهای تجاری هند و چین جایگاه ویژه ای دارد. ایران با تمام کشورهای همسایه افغانستان روابط مناسب وعلائق امنیتی یکسانی دارد.

تهران در روابط اخیر خود باافغانستان به دنبال تعریف سازوکارهای امنیتی ملموس و منطقه ای است که برای افغانستان و سایر کشوهای منطقه قابل تحقق باشد. محمدجواد ظریف در دیداری که مهرماه از مجلس سنای افغانستان داشت ضمن تاکید بر اینکه روابط با همسایگان «ابر اولویت سیاست خارجی» ایران است گفت:« ما در افغانستان مذاکرات صلح را با همه طرف‌ها پیگیری می‌کنیم اما صلحی که خارجی‌ها (آمریکا)در افغانستان تمایل داشته باشند را قبول نداشته و در آن شرکت نکردیم.»

تهران و کابل همکاری های امنیتی خود را طی دوسال اخیر افزایش داده اند. دریابان شمخانی درسفری که سال گذشته درصدرهیاتی عالی به افغانستان داشت گفت:« باز گشایی بازارچه های مرزی، تسریع در حل وفصل اختلافات مرزی و برگزاری نشست مشترک مرزی میان کشورهای ایران،افغانستان، پاکستان، ترکیه و ترکمنستان از عوامل موثر برای افزایش ضریب امنیتی مرزها است.» در طرف مقابل افغانستان نیز با فرستادن «حمدالله محب» مشاور امنیت ملی، در هر دو نشست منطقه ای حضور فعالی داشته و در کنار آن دیدارهای مختلفی نیز بین مشاورین امنیت ملی دو کشورانجام شده است. نماینده کابل در نخستین نشست امینت منطقه ای ضمن تاکید بر ایجاد کارگروه مشترک برای دستیابی به ساز و کارهای منطقه ای برای مقابله با تهدیدات ناشی از تروریسم گفت :«ایران درکنارافغانستان در خط مقابله با تروریسم قرار دارد.» او در مورد دخالتهای مخرب برخی کشورهای  فرامنطقه ای گفت:« تا زمانی که گروه های تروریستی در افغانستان از حمایت مالی و تسلیحاتی خارجی برخور دارند امکان برخورد موثر با آنها وجود ندارد».

در واقع باتوجه به مثلث گروههای ترویستی در سوریه، عراق و افغانستان و نقشی که برخی کشورهای عربی وآمریکا در تقویت این مثلث داشتند، موقعیت ژئوپلیتک ایران نقش مهمی در فروپاشی ضلع های این شبکه تروریسم منطقه ای دارد. در مجموع می توان گفت دومین  نشست منطقه ای تهران میتواند راهکارهای دقیق تری برای ایجاد ثبات در افغانستان ارائه دهد.

"حسن روحانی" عصر شنبه در بدو ورود به تهران در فرودگاه بین المللی مهرآباد گفت: اجلاس مالزی و کوالالامپور یک شیوه نوینی برای اجتماع مسلمان ها و متفکرین اسلامی با حضور شماری از سران کشورهای اسلامی بود و در واقع مبنای این اجلاس همکاری کشورهای اسلامی برای دستیابی به یک توسعه مطلوب در شرایط امروز بود.

رئیس جمهور افزود، حدود 80 کشور، متفکرین و صاحب نظران دعوت شده بودند و حدود 2000 میهمان در این اجلاس حضور داشتند و از سران کشورهای اسلامی هم ایران و ترکیه و قطر و خود مالزی حضور داشتند.

روحانی اظهارداشت، در کنار سخنرانی در اجلاس عمومی، در عصر روز نخست اجلاس یک جلسه بحث نیز در این باره بود که چگونه ما باید در دنیای اسلام به توسعه برسیم.

رئیس جمهور به نشست سران کشورهای مالزی، ایران، ترکیه و قطر در حاشیه این اجلاس اشاره کرد و گفت:  در این نشست تصمیمات بسیار خوبی برای همکاری 4 کشور اتخاذ شد و البته از کشورهای دیگر هم بنا شد برای مساله توسعه به ویژه در زمینه همکاری در فناوری های نو و زمینه های صنعت دعوت شود.

روحانی افزود، علاوه بر این اجلاس، توسعه روابط با کشور دوست مالزی برای ما اهمیت دارد و خوشبختانه از ابتدای دولت یازدهم روابط دو کشور نسبت به قبل گرم تر و صمیمانه تر شده و در دورانی که آقای "ماهاتیر محمد" مسئولیت نخست وزیری را برعهده گرفتند، روابط بسیار نزدیک تر شد.

رئیس جمهور اظهار داشت، در این مدت کوتاه،  4-3 بار با هم گفت و گو و بحث داشتیم و راجع به روابط دوجانبه تصمیمات بسیار خوبی گرفتیم و بنا شد به زودی اجلاس مشترک همکاری های دو کشور تشکیل شود و آقای ماهاتیر محمد علاقمند است در آینده نزدیک از تهران بازدید داشته باشد.

روحانی خاطرنشان کرد، خوشبختانه دو کشور تصمیمات خوبی برای همکاری در زمینه صنعت و مخصوصا در بخشی از زمینه های مهم صنعتی اتخاذ کردند و در زمینه مسائل اقتصادی و مالی- بانکی نیز بحث های خوبی انجام شد.

رئیس جمهور افزود، پیشنهاد ایران در اجلاس کشورهای اسلامی موضوع اقتصاد دیجیتال و بازار مشترک در این زمینه، ایجاد صندوق مشترک برای فناوری های نو و شرکت های دانش بنیان و همچنین مساله رمز ارزها و همکاری در هوش مصنوعی و امنیت سایبری بود که این پیشنهادات هم مورد توجه قرار گرفت و سران موافقت کردند که در این راستا همکاری های عملی طراحی و برنامه ریزی شود.

روحانی گفت: در حاشیه این اجلاس با آقای اردوغان رئیس جمهور ترکیه ملاقات داشتیم و در آن روابط دوجانبه و همچنین مسائل منطقه از جمله سوریه را مورد بحث و بررسی قرار دادیم. با امیر قطر هم دیدار جداگانه ای داشتیم  که در آن درباره همکاری های دو کشور مخصوصا طرح صلح هرمز بحث و گفت و گو کردیم و این طرح مورد استقبال قطر هم قرار گرفته است.

رئیس جمهور با اشاره به اهداف سفر به ژاپن خاطرنشان کرد، امسال نودمین سال روابط سیاسی دو کشور است و  خوشبختانه در طول سال جاری 3 ملاقات بین من و آقای "آبه" نخست وزیر ژاپن انجام گرفته است، یکبار در تهران که ایشان بعد از 41-40 سال که رئیس دولت ژاپن از ایران دیدار نکرده بود به ایران آمدند و دعوت کردند که من به ژاپن بروم.

روحانی اضافه کرد،  تصمیم بر این بود که اگر بتوانیم در همین سال یعنی نودمین سال برقراری روابط سیاسی دو کشور، این سفر را انجام دهیم که خوشبختانه این سفر انجام گرفت. این سفر و دیدارها هم در خصوص مناسبات دوجانبه و روابط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی است که بین دو کشور وجود دارد.

رئیس جمهور افزود، شبی که میهمان آقای آبه بودیم به مناسبت شب یلدا یک جلسه ای هم ایرانی ها با عده ای از ژاپنی ها داشتند که ژاپنی ها در این مراسم به یلدا احترام کرده و سفره را با همان میوه هایی که مرسوم است تزیین کرده بودند.

روحانی با بیان اینکه اصولا از لحاظ فرهنگی اشتراکات خوبی بین ایران و ژاپن وجود دارد که از جمله آن در زمینه عید نوروز  و روز طبیعت است، گفت: ریشه های فرهنگی مشترکی در آسیا و در شرق جهان موجود است.

رئیس جمهور اظهار داشت، امروز جلسه ای با نمایندگان شرکت های ژاپنی که در ایران فعالیت می‌کردند و هنوز هم دفترشان در تهران فعال است و روابط اقتصادی را هنوز در شرایط تحریم حفظ کردند، داشتیم؛ اینها شرکت هایی بودند که بین 50 تا 70 سال سابقه کار در ایران دارند  و همه آنها تاکید داشتند به اینکه روابط اقتصادی را ادامه دهند؛ برخی از موارد مشکلاتی داشتند که مورد توجه و بررسی قرار گرفت و در مجموع جلسه مفیدی بود.

روحانی با بیان اینکه در دیدار با آقای آبه به غیر از موضوع روابط دوجانبه دو مساله دیگر نیز مورد بحث قرار گرفت، تصریح کرد، راجع به مساله تحریم برخی از کشورها حساس تر از کشورهای دیگر هستند البته به غیر از یکی دو کشور در دنیا همه مخالف تحریم هستند و همه هم می دانند که این تحریم خلاف مقررات بین المللی است و به جایی نمی رسد و آمریکایی ها ناچارند از این راه غلطی که رفتند برگردند و این موضوع مورد اتفاق همه کشورهاست.

رئیس جمهور ادامه داد، در اصل تحریم چیزی است که به ضرر همه کشورهاست؛ تنها به ضرر ایران نیست؛ در واقع یک تصمیم باخت- باخت است که آمریکا در این زمینه به غلط تصمیم گرفته و محاسبات غلطی داشته است.

روحانی خاطرنشان کرد، ژاپنی ها، اروپایی ها و دیگران در این زمینه فعال هستند که تحریم‌ها را بشکنند و پیشنهادات و راه حل هایی دارند که با هم در این زمینه رایزنی داریم و معتقدیم شکستن تحریم و از بین بردن توطئه آمریکا در تحریم ایران یک کار ضروری، ملی و انقلابی بوده و وظیفه همه ماست که این تحریم را بشکنیم.

رئیس جمهور ادامه داد، بنابراین با همه کشورها در این زمینه رایزنی داریم و این رایزنی‌ها با برخی از کشورهای اروپایی و ژاپن بیشتر است؛ دیشب تقریبا یکساعت و نیم جلسه خصوصی و یک ساعت جلسه عمومی داشتیم و در شام کاری هم بیش از یک ساعت بحث بسیار مفصلی داشتیم؛ در مجموع بیشتر از 3 و نیم تا 4 ساعت با هم مذاکره کردیم.

روحانی با بیان اینکه هم ژاپن  و هم ایران در زمینه شکستن تحریم پیشنهادات جدیدی داشتند افزود، در این زمینه با هم بحث کردیم و بنا شد رایزنی های دو کشور در این زمینه را ادامه دهیم.

روحانی اظهار داشت، موضوع دیگری که برای ژاپنی ها و البته برای همه کشورهای بزرگ آسیا و اروپا هم اهمیت دارد مساله امنیت انرژی و کشتیرانی در منطقه است؛ به هر حال انرژی این کشورها و نیازشان وابسته به این منطقه و امنیت این منطقه است.

رئیس جمهور افزود، مذاکرات خوبی در این زمینه داشتیم؛ ژاپن اولا از طرح ایران یعنی طرح صلح هرمز و طرح امید حمایت می کند و آنجا به صراحت اعلام کردند که ما از این طرح حمایت می کنیم؛ دوم اینکه ژاپن اعلام کرده در برنامه ریزی که آمریکایی ها برای به اصطلاح امنیت منطقه دارند نیز شرکت نخواهد کرد.

روحانی با اشاره به اینکه ژاپن می خواهد یک کشتی تجسسی به منطقه بیاورد که این نه در منطقه خلیج فارس و تنگه هرمز بلکه در منطقه باب المندب و بخشی از دریای عمان است، خاطرنشان کرد، نخست وزیر ژاپن برنامه اش را در این راستا تشریح کرد و توضیح داد؛ البته به ژاپنی ها اعلام کردیم که نظرمان نسبت به امنیت منطقه یک نظر ثابت است؛ معتقدیم امنیت منطقه باید توسط کشورهای منطقه تامین شود و بر همین مبنا هم طرح صلح هرمز را ارائه کردیم.

رئیس جمهور ادامه داد: در عین حال می دانیم که امنیت منطقه برای همه کشورهای این منطقه از جمله ژاپن اهمیت دارد؛ بنابراین راجع به کل منطقه مباحث بسیار خوبی داشتیم.

 روحانی خاطرنشان کرد، ژاپنی ها اعلام کردند که قصد دارند در چابهار سرمایه گذاری کنند و آقای آبه اعلام کرد چابهار برایشان بسیار مهم است. مساله ترانزیت جنوب - شمال که از چابهار تا دریای خزر و از آن طرف تا ترکمنستان و از این طرف تا اینچه برون و در آینده آستارا امتداد می یابد، برای آنها بسیار اهمیت دارد.

رئیس جمهور با اشاره به رایزنی های انجام شده درخصوص مسائل منطقه گفت: درباره مساله افغانستان و مشارکت دو کشور برای صلح و بازسازی افغانستان گفت و گوهای خوب و مفیدی داشتیم و همچنین بحث بسیار خوبی درمورد سایر مسائل منطقه از جمله حقوق مردم فلسطین و مسائل مرتبط با سوریه و عراق داشتیم.

روحانی با بیان اینکه در این دیدار وضعیت یمن بطور مفصل تری مورد بحث و گفت و گو قرارگرفت، اظهارداشت، آنها معتقد بودند که در یمن همه باید تلاش کنیم، صلح و ثبات مستقر شده و جنگ پایان یافته و کمک‌های بشردوستانه برای مردم یمن فرستاده شود که در این زمینه قرار شد با یکدیگر رایزنی و همکاری کنیم.

رئیس جمهور در ادامه با اشاره به اینکه با کشور ژاپن به عنوان یک کشور دوست، نود سال است که رابطه سیاسی نزدیک داریم، گفت: ژاپن کشوری بود که در زمان دولت مرحوم مصدق که انگلیسی ها نفت ایران را تحریم کردند، اولین کشوری بود که این تحریم را شکست. بنابراین اینها سابقه تحریم شکنی هم در تاریخ ایران دارند.

رئیس جمهور خاطرنشان کرد، توقع این است که همه کشورهای دوست با روابط نزدیک تری که با ایران برقرار می کنند، بتوانیم هم امنیت منطقه را حفظ کنیم و هم به تعبیر خودشان که برجام بسیار اهمیت دارد برجام را حفظ کنیم و هم بتوانیم برای منافع ملت های منطقه تلاش کنیم.

روحانی سفر مالزی و ژاپن را در مقطع کنونی بسیار حایز اهمیت توصیف کرد و اظهارداشت، توافقات بسیار خوبی با 4 کشور در مالزی و در ژاپن هم با کشور ژاپن و در مجموع با این 5 کشور انجام گرفت.

رئیس جمهور در پایان اظهارامیدواری کرد مردم امشب شب یلدای بسیار خوبی داشته باشند و خانواده ها در کنار هم برای استحکام بیشتر روابط شان تلاش کنند و موفق باشند.

عرفان نظری تنها مقدمه‌ای برای ذی مقدمه‌ای به نام عرفان عملی است؛ از این‌رو در آیات قرآن تعلیم برای تزکیه مطرح است.(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) البته میان عرفان نظری و عملی آمیختگی است؛ چنانکه میان تعلیم و تزکیه این گونه است؛ زیرا هر علمی باید عملی را با خود همراه داشته باشد؛ چنانکه هر عملی دریچه‌ای به سوی علمی دیگر است. خداوند عبادت را برای تقوا قرار داده است(بقره، آیه 21)؛ اما خدا همین تقوا را برای کسب علم قرار داده و فرموده است: وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ؛ و تقوای الهی پیشه کنید تا خدا افزون بر چیزهای دیگر شما را تعلیم دهد.(بقره،آیه 282)

البته تقوای الهی دارای مراتبی است. خدا در قرآن می‌فرماید: بر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند، گناهى در آنچه قبلا خورده‏‌اند نيست در صورتى كه تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند و كارهاى شايسته كنند سپس تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند آنگاه تقوا پيشه كنند و احسان نمايند و خدا نيكوكاران را دوست مى‌دارد.(مائده، آیه ۹۳)

مراتب تقوا

مراتب ایمان و تقوای الهی بر اساس این آیه سه مرتبه است؛ چنانکه نتیجه آن، یقینی است که آن نیز سه گانه علم الیقین، عین الیقین(تکاثر، آیات 5 و 7) و حق الیقین(واقعه، آیه 95) است. بنابراین باید گفت که مراتب مراقبت نیز سه گانه است که شامل موارد زیر است:

1- مراقبت در سطح تقوای عام:  در این مرتبه شخص باید واجبات را انجام داده و محرمات را ترک کند؛

2- مراقبت در سطح تقوای خاص: در این مرتبه از مراقبت شخص باید افزون بر عمل به واجبات به مستحبات نیز عمل کند؛ چنانکه افزون بر ترک محرمات باید از مکروهات هم اجتناب کند؛

3- مراقبت در سطح تقوای اخص: در این مرتبه، شخص افزون بر انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات باید از برخی از مباحات نیز پرهیز کرده و به اقل آن اکتفا کند. در ماه رمضان که دوره کوتاه مدت یک ماهه برای تمرین در این سطح از مراقبت است، انسان از مباحاتی چون شهوت غذایی و جنسی و مانند آن پرهیز می‌کند. البته حرف زدن و پرحرفی نیز از جمله مباحاتی است که انسان باید آن را کاهش دهد و مراقب باشد تا کم گو و گزیده گو باشد.
پس مهمترين مسئله در مرحله مراقبه اين است كه سالك بر انجام واجبات و ترك محرّمات و سپس تقوای خاص و اخص توجه داشته باشد و مراقبت نمايد تا مراتب تقوا از ملكه و مقوّم آن برايش حاصل شود و در پرتو آن، انجام واجبات و مستحبات و ترك محرمات، مکروهات و گناهان برايش به صورت عادت درآيد و اين‌گونه نباشد كه براى ترك هر گناهى نياز به تأمل و تصميم‌گيرى داشته باشد.

بی گمان براى طى سير عرفانى و مراحل سير و سلوك، اين مرتبه از مراقبه یعنی مرتبه تقوای عامل در قالب انجام واجبات و ترك محرّمات، امرى حياتى و ضرورى است. انسان تا زمانى كه به گناه مبتلا است، هر سعى و كوششى در راه عبادت خداوند چندان تأثيرى برايش در پى نخواهد داشت؛ چرا که گناه، اعمال نيك انسان و آثار آن را از بين مى‌برد و انجام عبادت و اعمال صالح به همراه ارتكاب معاصى، استخر و بشکه سوراخى است كه هرچه در آن آب بريزند از آن سوراخ بيرون مى‌ريزد و در نهايت چيزى باقى نمى‌ماند. گناهان و صفات رذيله گوهر ايمان را زائل و اعمال نيك را نابود مى‌كنند. به عنوان نمونه، حسد به عنوان یک صفت زشت اخلاقی چیزی از ایمان به جا نمی‌گذارد و انسان هر چه می‌اندوزد را به آتش می‌دهد. امام باقر و صادق(ع)می فرمایند: اِنَّ الْحَسَدَ يَأْكُلُ الاْيمانَ كَما تَأْكُلُ النّارُ الْحَطَبَ؛ همانا حسد ايمان را مى خورد و از بين مى‌برد، همان گونه كه آتش هيزم را مى‌خورد و نابود مى‌سازد. (بحار‌الانوار، ج 73، ص 244، باب 131، روايت 2) حضرت پیامبر(ص) می‌فرماید: إِيَّاكُمْ وَ الْحَسَدَ فَإِنَّهُ يَأْكُلُ الْحَسَنَاتِ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَب‏؛ از حسادت بپرهيزيد، زيرا حسد نيكى‌ها را مى خورد، چنانكه آتش، هيزم را مى‌خورد.(جامع الأخبار، شعیری، ص 159.)

گناهان دیگری چون غیبت نیز این گونه مانع در سر راه اعمال عبادی دیگر انسان هستند. پیامبر(ص) می‌فرماید: مَنِ اغْتابَ امْرَأً مُسْلِماً بَطَلَ صَوْمُهُ وَ نَقَضَ وُضُوءُهُ؛ هر كس مسلمانى را غيبت كند روزه‌اش باطل خواهد شد و وضويش از بين خواهد رفت.(همان، ج 75، ص 247، باب 66، روايت 10.) در جایی دیگر آمده است: مَنِ اغْتابَ مُسْلِماً اَوْ مُسْلِمَةً لَمْ يُقْبَلْ لَهُ صَلاتُهُ وَلا صِيامُهُ اَرْبَعينَ يَوْماً وَلَيْلَةً؛ هر كس مرد يا زن مسلمانى را غيبت كند نماز و روزه‌اش تا چهل روز قبول نمى‌شود.(همان، ج 75، ص 258، باب 66، روايت 53.)

البته در مورد غيبت و برخى گناهان ديگر كه اين قبيل تعبيرات درباره آنها وارد شده كه عباداتش قبول نمى‌شود، بايد توجه داشت كه با آن عمل اسقاط تكليف مى‌شود و آن عبادت، نياز به قضا ندارد؛ ولى مورد قبول واقع نمى‌شود و اثر و فايده مطلوب براى انسان نخواهد داشت؛ زیرا در صحت عبادت، اخلاص شرط است و در قبولی آن نه تنها تقوا شرط است، بلکه باید شخص متقی باشد و در زمان انجام عمل و نسبت به اعمال دیگر نیز تقوای الهی داشته باشد. خدا درباره شرط قبولی اعمال بر این نکته توجه می‌دهد که قبولی اعمال به این است که تقوای الهی ملکه و مقوم ذاتی شخص شده باشد: قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ‌اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ گفت: خدا جز از متقین قبول نمی‌کند و نمی‌پذیرد.(مائده، آیه27)

به هر حال، پس از آنکه ملكه تقوا در اين حد حاصل شد نوبت به مرتبه‌اى بالاتر از مراتب مراقبه مى‌رسد. پس سالک اگر مرتبه تقوای عام را گذراند، گام در وادی تقوای خاص می‌گذارد، اگر تاكنون مراقب انجام واجبات و ترك محرّمات بود؛ در اين مرتبه سعى بر اين است كه از ارتكاب «مشتبهات» نيز پرهيز كند؛ پس هم به مستحبات توجه دارد و هم از مکروهات می‌گذرد و هم به سراغ مشتبهات نمی‌رود و در موارد مشکوک سعی می‌کند تا احتیاط کند؛ البته این احتیاط نسبت به مسائل فردی و شخصی است؛ زیرا اجتماع را نمی‌توان با احتیاط مدیریت و اداره کرد؛ بلکه حوزه احتیاط حوزه اعمال شخصی و فردی است نه اجتماعی.

اینکه گفته شد تا شخص از مشتبهات پرهیز کند؛ یعنی از كارهايى اجتناب کند كه انسان يقين به گناه بودن آنها ندارد، ولى شبهه گناه بودن در مورد آنها وجود دارد؛ براى مثال، پيش‌از ارتكاب يك كار دليلى بر گناه بودن آن در دست نداريم، اما اين احتمال مى‌رود كه پس از ارتكاب آن متوجه شويم كارمان درست نبوده است. كسى كه به دنبال جلب رضايت صد‌در‌صد و اطاعت كامل خداوند است تلاش مى‌كند كه از اين‌گونه امور نيز اجتناب ورزد.

پس مرحله دوم از مراقبت آن است که انسان تقوای خاص داشته باشد، تقوای خاص این است که انسان به انجام واجبات و ترك محرّمات، در کنار عمل به مستحبات و اجتناب از مکروهات و مشتبهات‌اشتغال داشته باشد. در این مرحله سالك مقدارى از مستحبات را هم انجام دهد و برخى از مكروهات را نيز ترك كند تا کم کم هر آنچه از مستحبات در توانش است انجام دهد و اگر بتواند همه مکروهات را کنار گذارد؛ چرا که باب مستحبات بسيار وسيع است و اگر انسان تمام شبانه‌روز را هم به انجام مستحبات مشغول باشد باز هم از عهده انجام همه آنها بر نمى‌آيد. با اين حال سالک می‌تواند به مستحباتى كه مزاحمتى با كارهاى واجب ندارد، در عين پرداختن به واجبات، آنها را نيز انجام دهد. براى مثال، خواندن نماز در اول وقت از بزرگترين مستحبات و عملى است كه بسيار مورد تأكيد قرار گرفته است و غالباً مزاحمتى با تكاليف واجب ندارد. خواندن نماز در اول وقت، زمانى بيش از خواندن آن در وسط يا آخر وقت نياز ندارد. از اين رو، انسان مى‌تواند سعى كند كه نمازهاى واجبش را در اول وقت بخواند تا ضمن انجام واجب، به مستحبى بسيار مهم و پر فايده نيز عمل كرده باشد. نماز اول وقت در برخى روايات بالاترين و برترين اعمال دانسته شده است: سَأَلَ مُعاوِيَةُ بْنُ وَهَب اَباعَبْدِالله(ع) عَنْ اَفْضَلِ ما يَتَقَرَّبُ بِهِ الْعِبادُ اِلى رَبّهِمْ فَقالَ ما اَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ اَفْضَلَ مِنْ هذِهِ الصَّلوهًِْ اَلا تَرى اَنَّ الْعَبْدَ الصّالِحَ عيسَى بْنَ مَرْيَمَ قالَ «وَ اَوْصاني بِالصَّلوهًِْ» وَ سُئِلَ النَّبِي(ص) عَنْ اَفْضلِ الاَعْمالِ قالَ الصَّلوهًًْْ لاَوَّلِ وَقْتِها؛ معاوية بن وهب از امام صادق(ع) در مورد بالاترين چيزى كه بندگان به وسيله آن به پروردگارشان نزديك مى شوند سؤال كرد. امام صادق(ع) فرمود: من پس از معرفت خداوند چيزى را نمى‌شناسم كه بالاتر از همين نماز باشد. آيا نمى‌بينى كه بنده شايسته خداوند، عيسى بن مريم(ع) گفت: «و پروردگارم مرا به نماز سفارش كرده است»، و از پيامبر(ص) در مورد برترين اعمال سؤال شد، آن حضرت فرمود: نماز اول وقت.(بحار‌الانوار، ج 82، ص 225، باب 1، روايت 50.)

از ديگر مستحباتى كه وقت اضافى نمى‌خواهد حضور قلب در نماز است. اين مستحبى است كه اگر رعايت شود، در عين حال كه نياز به هيچ فرصتى علاوه‌بر خود نماز ندارد كيفيت آن را صد چندان مى‌كند. مستحب بسيار مهم و تأثيرگذار ديگر كه آن نيز فرصت اضافه‌اى نمى‌طلبد، رعايت ادب در حضور پدر و مادر است. برخى از بزرگان تا پدر و مادرشان اجازه نمى‌دادند در حضور آنها نمى‌نشستند.

در هر صورت، غير از اين‌گونه مستحبات، مستحباتى هم هستند كه پرداختن به آنها فرصتى جداگانه و اختصاصى مى‌طلبد. بسيار مناسب است كه انسان با مربى و استاد اخلاقى با تجربه و آگاه و مورد اعتماد درباره انتخاب اين‌گونه مستحبات مشورت كند تا از ميان آنها آنچه را كه مناسب حال او است انجام دهد. نوافل يوميه، بخصوص نافله شب، تلاوت قرآن، دعاهاى مختلف صبح و شام و تعقيبات نماز، اذكار مختلف، بويژه تسبيحات اربعه و ذكر شريف «لااله الا الله» و امثال آنها، همه مستحباتى مهمّ و پر فايده هستند، ولى ممكن است به تناسب حال و وضعيت و شرايط افراد، برخى از آنها اولويت و رجحان داشته باشند.

در اين ميان آنچه مهم است و در روايات اسلامى نيز بر آن تأكيد شده اين است كه اگر يك برنامه عبادى را براى خود معيّن كرديم بر آن مداومت داشته باشيم كه در غير اين صورت، آن اثرى را كه مى‌بايد داشته باشد نخواهد داشت. در كتاب شريف «اصول كافى» بابى به همين امر اختصاص يافته و رواياتى درباره آن نقل شده است.

از امام باقر(ع) روایت است که فرمود: قالَ اَحَبُّ الاَعْمالِ اِلَى‌اللهِ عَزَّ وَجَلَّ ما داوَمَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ وَ اِنْ قَلَّ؛ محبوب‌ترين اعمال نزد خداى متعال آن عملى است كه بنده بر آن عمل مداومت داشته باشد، گرچه آن عمل كم باشد.(اصول كافى، ج 2، باب استواء العمل والمداومهًْ عليه، روايت 2.)

امام صادق(ع) نیز فرمود: قالَ كانَ عَلَىُّ بْنُ الْحُسَيْن(ع) يَقُولُ اِنّي لاَحِبُّ اَنْ اُداوِمَ عَلَى الْعَمَلِ وَ اِنْ قَلَّ؛ امام سجّاد(ع) مى فرمود: هر آينه من دوست مى دارم كه بر عمل مداومت داشته باشم، گرچه (آن عمل) كم باشد.(همان، روایت 4)
آن حضرت (ع) می‌فرماید اِذا كانَ الرَّجُلُ عَلى عَمَل فَلْيَدُمْ عَلَيْهِ سَنَهًْ ثُمَّ يَتَحَوَّلُ عَنْهُ اِنْ‌شاءَ اِلى غَيْرِهِ...؛ هنگامى كه آدمى به انجام عملى مبادرت مى ورزد پس بايد يك سال بر آن مداومت ورزد و آنگاه اگر خواست آن را رها كند و به سراغ عملى ديگر برود.(همان، روایت 1)

انسان باید در سلوک، صبور و بلکه حلیم باشد و عزم و همت عالی داشته باشد تا عادتی جایگزین عادتی شود و امری نیک به شکل ملکه و بلکه مقوم ذات او در آید. پس همان طوری که در برنامه‌های اسلامی از سبک به سنگین، از آسان به سخت انتقال می‌یابد، انسان باید از تقوای عام به تقوای خاص و سپس تقوای اخص برود تا این گونه حق تقوا را به تمام و کمال ادا کند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ؛‌ای کسانی که ایمان آورده اید، آن گونه که حق تقوای الهی است آن را در حد نهایی آن پیشه کنید.(آل عمران، آیه 102) نشانه ملكه شدن هم اين است كه اگر روزی به حسب اتفاق آن عمل از او فوت گردد، ناراحت شود.

انسان اگر این شیوه را تا آخر آن ادامه دهد و صبوری کند، در نهایت به جایی می‌رسد که صفات الهی مقوم ذاتی او می‌شود و در این حالت که حق تقاته و مرتبه سوم تقوای الهی یعنی تقوای اخص است، انسان در مقام اکرام چنان خواهد شد که مظهر اکرم الاکرمین می‌شود و نه تنها به تعلیم می‌پردازد بلکه در مظهریت ربوبیت به تزکیه تصرفی می‌پردازد؛ چنانکه در حدیث قدسی آمده است:  يَا ابْنَ آدَمَ أَنَا غَنيٌّ لاَ أَفْتَقِرُ أَطِعْني فيما أَمَرْتُكَ أَجْعَلْكَ غَنِيّاً لاتَفْتَقِرُ، يَا ابْنَ‌آدَمَ أَنَا حَىٌّ لاأَمُوتُ أَطِعْني فيما أَمَرْتُكَ أَجْعَلُكَ حَيّاً لا تَمُوتُ؛ يَا ابْنَ‌آدَمَ أَنا أَقُولُ لِلشَّيْءِ كُنْ فَيَكُونُ أَطِعْني فيما أَمَرْتُكَ أَجْعَلُكَ تَقُولُ لِلشَّيْءِ كُنْ فَيَكُونُ؛ اى فرزند آدم! من بى‌نيازى هستم كه نيازمند نمى‌شوم؛ مرا در آنچه بدان امر كرده‌ام اطاعت كن تا تو را چنان بى‌نياز كنم كه نيازمند نشوى. اى فرزند آدم! من زنده‌اى هستم كه نمى‌ميرم، مرا در آنچه امر كرده‌ام اطاعت كن تا تو را زنده‌اى قرار دهم كه فنا نشوى. اى‌فرزند آدم! من چون چيزى را بخواهم، به آن مى‌گويم: باش! پس موجود مى‌شود؛ مرا در آنچه امر كرده‌ام اطاعت كن تا تو را چنين سازم كه هرچه را بخواهى، بگويى: باش! پس موجود شود.(عدهًْ الداعى، ص 291.)

حالات مراقبه

البته برخی از علماء اخلاق و عرفان عملی برای «مراقبه» سه حالت بیان کرده‌اند که شامل موارد زیر است:

1- حالت حضور: شخص چون خدا را حاضر و ناظر در همه جا مى‌بيند، كمتر به دام هواى نفس مى افتد. پس اول حالتی که به سالک دست می‌دهد آن است که بواسطه معرفت و یقین بر اینکه خداوند مطلع بر ضمیر بنده است، این حال پیش مى‌آید که فکر بد و شیطانى به قلب او راه پیدا نمى‌کند و چون خدا را حاضر و ناظر در همه جا مى‌بیند کمتر به دام هواى نفس مى‌افتد. از این رو در تعریف مراقبت برخی گفته شده: «المُراقَبَهُ اِستِدامَهُ علمِ العَبدِ باطّلاع الرّبِ فى جمیع اَحْوالِه؛ مراقبت به معنای استمرار و دوام علم بنده است به اینکه پروردگار از تمام احوال بنده مطلع است.» به تعبیر قرآن، خدا را عالم به آشکار و نهان و بلکه خفیات و اخفی دانسته و او را از خود به خود نزدیک‌تر می‌داند.(انفال، آیه 24)

حاصل آنکه حال اول مراقبت، آن است که حسن بن على دامغانى گفته است: «علیکم بحفظ السرائر فانّه مطّلعٌ على الضمائر»؛ بر شما است حفظ پنهانی‌ها؛ زیرا خدا آگاه بر ضمائر و مکنونات است.

2- حالت انقطاع الی الله: كائنات را فراموش می‌کند و چنان از خود مراقبت می‌کند كه جز خدا هيچ چيز در ذهن و فكر او نیست؛ در این حالت سالک مراقب آن است که کائنات را فراموش کند، به طورى که وجود و عدم دنیا براى او یکسان باشد و چنان مراقب باشد که جز خداهیچ چیز در ذهن و فکر او نباشد. خداوند می‌فرماید: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ؛ پس از هر چیزی به سوی خدا بگریزید.(ذاریات، آیه50)

3- حالت عزت ولایی: از خدا مى خواهند كه متولى امر آنها باشد. بی‌گمان حال سوم، حال بزرگان اهل مراقبت است که از خدا مى خواهند که آنها را در حال مراقبت رعایت فرماید، یعنى خداوند متولى امر آنها باشد و به فضل خویش آنها را مصداق «وَ هُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِینَ؛ و او صالحان را سرپرستى مى‌کند»(اعراف، آیه 196) فرماید سالک باید در این مقام طورى باشد که خود از میان برخیزد و بین او و خداهیچ حجابى باقى نماند. به یکى از عرفا گفتند: شما مى گوئى حجاب سه است: نفس و خلق و دنیا. گفت: این سه، حجاب عام است، حجاب خاص، سه است: دید طاعت و دید ثواب و دید کرامت، مقصود این است که در این مقام در بی‌خودى باید به مقامى برسد که خود به مراقبت خود واقف نباشد و به تعبیر دیگر عمل خود را نبیند و نظر به ثواب و کرامت نکند، که دیدن، علت غرور و علّت انحطاط است.(نگاه کنید: گردآوری از کتاب: اخلاق اسلامى در نهج‌البلاغه، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: اكبر خادم الذاكرين‏، نسل جوان‏، قم‏، 1385 شمسی، چاپ: اول‏، ج 2، ص 294.)

روایاتی که درباره دفن حضرت آدم(علیه السلام) در نجف اشرف رسیده اگر چه تفاوتی در نقل آن وجود دارد، اما بیشتر آنها در این مسئله که حضرت آدم(علیه السلام) در نجف دفن شده است اتفاق نظر دارند، این مسئله در زیاراتی که از اهل بیت(علیه السلام) در کیفیت زیارت امیرمؤمنان علی( علیه السلام ) در نجف وارد شده نیز آمده است.[1]

البته روایت غیر مشهوری نیز در برخی منابع وجود دارد که حضرت آدم(علیه السلام) در مکه دفن شده و انتقال به نجف داده نشده است؛ که راه جمع این روایات این است که حضرت آدم(علیه السلام) ابتدا در مکه دفن شدند و سپس توسط حضرت نوح( علیه السلام ) جسدشان به نجف برده شد که برخی از این روایات را بیان می‌کنیم:

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خدای متعال به نوح(علیه السلام) در حالى که او در کشتى قرار داشت وحى کرد که یک هفته پیرامون کعبه طواف کند و او چنین کرد، سپس وارد آب شد در حالى که آب تا زانوهایش را فرا گرفته بود، آن‌گاه تابوتى را از آب بیرون آورد که در آن استخوان‌هاى آدم(علیه السلام) بود و تابوت را به داخل کشتى منتقل ساخت و بارها به دور کعبه طواف نمود، آن‌گاه به باب کوفه و وسط مسجد آن رسید و گروهی که با نوح در کشتى بودند پراکنده شدند، سپس تابوت را در محلّى به نام "غَرى" دفن نمود».[2]

روایت شده است: «جنازه حضرت آدم در کوه ابو قبیس که در مکّه است مدفون شد آن‌گاه حضرت نوح(علیه السلام) بعد از طوفان استخوان‌هاى آدم(علیه السلام) را در تابوتى ریخته آن تابوت را در پشت کوفه دفن کرد، قبر آدم و نوح(علیه السلام) در "غرى" (یعنى نجف اشرف) است و تابوت امیر المؤمنین على( علیه السلام ) بالاى تابوت آنها در یک مکان قرار دارد».[3]

امام باقر(علیه السلام) فرمود: «ما بین رکن و مقام، انباشته از قبور پیامبران الهى است و قبر آدم(علیه السلام) نیز در همان محل است».‏[4]

سید بن طاوس درباره قبر حضرت حوا(علیه السلام) در جدّه روایت کرده است:

«در صُحُف ادریس(علیه السلام) آمده که آدم(علیه السلام) 10 روز به مرض تب بیمار بود و وفات او در روز جمعه یازدهم محرّم اتّفاق افتاد و او را در غارى در کوه ابو قبیس دفن‏ کرده و او را رو به قبله قرار دادند و عمر او از زمان ایجاد تا هنگام وفات نهصد و سى سال بود و حوّا(علیه السلام) فقط یک سال بعد از او زنده بود، سپس پانزده روز بیمارى کشید و آن‌گاه وفات یافت و او را در کنار آدم دفن کردند».[5]

*******************

[1]. ر.ک: «قبر حضرت آدم و نوح در نجف»، سؤال 8427.

[2]. جزائری، نعمت الله، النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، ص 59، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404ق؛ جزائری، نعمت الله، قصص الأنبیاء، ترجمه: مشایخ، فاطمه، ص 97، انتشارات فرحان، تهران، چاپ اول، 1381ش.

[3]. مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب، ص 23، انتشارات انصاریان، قم، چاپ سوم، 1384ش؛ مسعودى، على بن حسین، ترجمه إثبات الوصیة، ص 20، مترجم: نجفى، محمد جواد، اسلامیه، تهران، 1362ش.

[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 214، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.

[5]. ابن طاوس، علی بن موسی، سعد السعود للنفوس منضود، ص 37، دار الذخائر، قم، چاپ اول، بی‌تا.