جریان های علمی دوره امام باقر
دوره امامت امام باقر(ع) دوره ای بسیار حساس برای اسلام که اگر نبود اقدامات علمی امام اصل دین در مخاطره جدی قرار داشت ؛ گروههایی که از مکتب فکری وسیاسی امویان بر خاستند در گرایشات حدیث وتفسیر و تاریخنگاری وکلام وفقه واحکام دین که امروز نمونه هایی از آن در مکاتب فقهی اهل سنت بروز وظهور دارد که از این نگاهها ونگرشها گروههایی خطرناک واسلام ستیز بنام داعش والقاعده و ...بر خاسته است که در اسلام هراسی غرب بهترین مولفه واقع شده اند ؛ در دیگر علوم مکاتب وفرقه هایی جبرگرایانه و ... اینها نه تنها به تفسیرهای واژگون از قرآن و سیره نبوی و علوی ارائه می دادند بلکه اصل دین وکلیت آنرا به نابودی کشانده و محو می نمودند ؛ لذا این دوره دوره بسیار حساس است ؛ تاریخنگاری عثمانی نمونه ای دیگر از این مکاتب علمی است که تاریخ اسلام و اهل بیت را واژگونه می نمایاند وگزارشهای مغرضانه وکینه توزانه در متون اسلامی رسوخ نموده وجاسازی می شود.
امویان در این دوره از امامت امام باقر (ع) برای استمرار خلافت خود ضمن به خاک و خون کشیدن اهل بیت و مشروع جلوه دادن خود از نظر فکری و فرهنگی نیز کوشش داشتند تا به محو سنت نبوی و تفسیر منحرف از قرآن به سود خود نیز بپردازند؛ در این راستا به تأسیس فرقه‌های انحرافی فکری و مذاهب پرداختند، مانند فرقه «مرجئه»، «جبریه»، «مفوضه» که امام باقر (ع) دراین عصر جهادی بزرگ آغاز کرد با همه آنها به نوعی مبارزه نمود، به نظر می‌رسد، اساسی ترین حرکت ونهضت علمی دوران امام باقر علیه‌السلام مبارزه با این افکار منحرف است.
از جمله گروه هاى خطرناكى كه آن روزها در جامعه اسلامى حضور داشتند و تأثير عميقى در فرهنگ وعلوم بر جا گذاشتند، يهوديان بودند. شمارى از احبار يهود متظاهر به اسلام و گروهى ديگر كه هنوز به دين خود باقى مانده بودند در جامعه اسلامى پراكنده شده و مرجعيّت علمى قشرى از سادهلوحان را به عهده داشتند وفقه وفتوا می دادند و حدیث جعل می کردند .
تأثيرى كه آنان بر فرهنگ اسلام از خود بر جا نهادند، به صورت احاديث جعلى به نام اسرائيليات پديدار گشت كه بيشترين قسمت اين احاديث درباره تفسير و مراتب و شئون زندگى پيامبران سلف، جعل شده بود. از جمله علماى اسلامى كه اين احاديث را در تأليفات خود وارد كرده، طبرى مفسر معروف است كه بيشترين روايات را در باره تفسير قرآن از منابع يهودى- با واسطه يا بىواسطه در تفسیر خود آورده است .
تلاش علمى يهود در داخل جامعه اسلامى به ويژه در محافل علمى آن در مسائل فقهى و كلامى نيز تأثيرى نگرانكننده نهاد و اين موضوع در تاريخ چنان روشن است كه جاى كوچكترين ترديد و شبههاى در آن وجود ندارد.
مبارزه با يهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلام، بخش مهمى از برنامه كار ائمه طاهرين عليهم السّلام را به خود اختصاص داده بود. تكذيب احاديث دروغين و ساخته و پرداخته يهوديان در مورد انبياى الهى و مطالبى كه باعث خدشهدار شدن چهره ملكوتى پيامبران الهی شده است، این رویکرد در برخوردهاى ائمه اطهار عليهم السّلام به خوبى ديده مىشود امام باقر(ع) این تحریف و نگرشهای متاثر از اسرائیلیات را روشن و آشکار نموده و مردود ساخت ؛ در آثار فقهی اهل سنت و فتواهای آنان ونگرشهای کلامی آنان نسبت به عصمت پیامبران تاثیر اسرائیلیات روشن است که انبیارا معصوم نمی دانند این بینش متاثر از افکار یهود قدیم و یهودی تباران جدید است که امروز با نام وهابیت وآل سعود در عرصه است ؛ اما مکتب فقهی وکلامی اهل بیت مبری از این آلودگی های فکری است وائمه انبیارا معصوم می دانند واز عصمت انبیا دفاع نمودند چنانکه امام باقر(ع) وامام صادق (ع) وامام رضا (ع) درمناظره با اهل کتاب و گفتگوی خود با مامون به عصمت انبیا تاکید واز آن دفاع کرد.
درباره توحید نیز اندیشه های منحرف یهود که برگرفته از تورات تحریف شده است که به جسمانیت خدا پرداخته واین احادیث کعب الاحبارها مورد استناد ابن تیمیه و عبدالوهاب و جریان وهابیت استعماری است .امام باقر (ع) وامامان بعدی با این افکار مقابله نمودند.
نمونه دیگر از رسوخ افکار یهود این بود که يهوديانى كه در جامعه اسلامى زندگى مىكردند، اعمّ از آن عدّه كه به ظاهر اسلام آورده بودند و يا آنان كه هنوز بر دين يهود باقى بودند، مىكوشيدند برترى بيت المقدس،كه قبله يهوديان بود، بر كعبه را به مسلمانان بقبولانند؛ از اين رو در اين زمينه دست به جعل احاديثى زدند و آنها را به طور گسترده در ميان مسلمانان رواج دادند. زراره نقل مىكند: در خدمت امام باقر عليه السّلام نشسته بودم و امام در حالى كه در مقابل كعبه نشسته بود فرمود: نگاه كردن به خانه خدا عبادت است. در همان حال شخصى از قبيله بجيله كه او را عاصم بن عمر مىناميدند، نزد امام آمد و گفت: كعب الاحبار مىگويد: كعبه هر صبحگاهان برابر بيت المقدس سجده مىكند.
امام باقر(ع) فرمود: نظر تو در مورد سخن كعب الاحبار چيست؟ آن مرد گفت: سخن كعب صحيح است. امام باقر عليه السّلام فرمود: تو و كعب الاحبار هر دو دروغ مىگوييد. آنگاه در حالى كه به شدّت ناراحت بود فرمود: خداوند بقعه اى محبوبتر از كعبه روى زمين نيافريده است.
امامان ديگر شيعه نيز بعدها با تعابيرى نظير لا تشبّهوا باليهود مى كوشيدند اين تاثیر فکری و فرهنگى نامطلوب را كه ميان مسلمانان به وجود آمده بود و مى رفت تا فرهنگ اصيل و غنى اسلام را به انحراف بكشاند، قطع كنند و اين در حالى بود كه راويان ديگر فرق اسلامى ساده لوحانه از اين احاديث استقبال كرده و آنها را در ابواب مختلف كتاب هايشان نقل و فرهنگ خود را با آن آلوده كردند، ولى تابعين اهل بيت(ع) با الهام گرفتن از آنان، در مقابل اين انديشه هاى انحرافى و عوام پسند، به هوش بوده و از آسيب آن در امان ماندند. لذا آنچه امروز به عنوان شبهات به اسلام از سوی جریان های استعماری وارد می شود برگرفته از این اسرائیلیاتی است که در منابع اهل سنت وجود دارد و منابع شیعه به برکت امام(ع) از این انحرافات پاک است.
رونق گرایش به علم و علم آموزی بین مردم
حضرت جریانی راه انداخت که علم آموزی رونق گرفت ؛ اگرچه اصل علم آموزی در اسلام ودر جوهره ی این دین است چون فهم قرآن و فهم دین داشتن علم را ضروری می نماید ؛ لذا موجی از علم طلبی و علم آموزی که پیامبر اگرم تشویق نمود وآنرا فریضه معرفی کرد آغاز شده بود وتعالیم قرآن نیز علم آموزی را مهمترین وظیفه انسان می داند و علمارا افضل امت می شمارد ؛ براین اساس نهضت علمی که امام بر پا نمود اینگونه اساس وبنیانی دارد که متصل به علوم وحیانی و نبوت است ؛از مهمترین عناصر شکوفایی تمدن اسلامی تلاش های علمی وتربیت نسلی عالم برای حفظ ورونق تمدن اسلامی می باشد؛ اگر تلاش های علمی ائمه (ع) به ویژه امام باقر(ع) از بعد علمی تمدن اسلامی جدا شود، قطعا این تمدن با چالش بزرگی مواجه می گردد؛ ابعاد تاثیر گذاری علمی اهل بیت(ع) ودانش آنان در رونق وشکوفایی تمدن اسلامی بسیار مهم وقابل توجه است؛ یکی از این وجوه مهم وکارکرد مهم آن در راستای حفظ تمدن اسلامی، تربیت شاگردان وترویج دهندگان وحافظان ومیراث داران این علوم می باشد؛ امام باقر علیه السلام در این زمینه تلاش های سترگ وقابل توجهی داشت که این مهم نیازمند تحقیق وتدقیق بیشتر است که در این نوشتار به گوشه ای از آن اشاره می شود.
نقشی امام باقر در تقویت این گرایش مردم به علم
اقدامات علمي امام باقر (ع) و امام صادق (ع) سبب پيدايش مكتبي با فرهنگي غني گرديد كه بعدها به مكتب جعفري شهرت يافت. چون عملاً در زمان امام صادق( ع) به بار نشست. اين مكتب فكري كه در تمام زمينه‌ها، علوم اهل بيت را به طور منظم ارائه مي‌دهد نتيجة بيش از نيم قرن (از سال 94 ـ 148) تلاش‌هاي پيگيرانة اين دو امام شيعه مي‌باشد.
انتخاب چنين موضعي در جامعة سياسي آن روز، كه اموي‌ها و بعد از آن عباسي‌ها براي بقاي حكومت خويش هر مخالف و مخالفتي را به شدّت سركوب مي‌كردند، طبعاً نمي‌توانست همراه با شركت در اقدامات سياسي مهم باشد، موضع اصلي امام در اين برهه بيان معارف اسلام و تدوين فرهنگ دینی بود و در عين حال امام خلافت را حق خود و پدرانش مي‌دانست كه قريش آن را به زور غصب كرده بودند، و مخالفت با حكّام جور و دعوت به عدم همكاري و مبارزة منفي با آنها از مواضع، روشن و مشخص امام بود.امام در اين برهه از زمان از تقيه به عنوان سپري براي حفاظت تشيع استفاده مي‌نمودند، چنانكه از پدر بزرگوارشان نقل فرموده‌اند: «تقيه دين من و دين پدران من است، كسي كه تقيه ندارد دين ندارد.» در دوران امام باقر(ع) حكّام اموي نسبت به اهل بيت (ع) سخت‌گيري مي‌كردند و اين سخت‌گيري به جهت ادّعاي امامت و زعامت ديني آنها بود كه در دوران اموي بيشترين فشارها از ناحية هشام بن عبدالملك به اهل بيت (ع) وارد مي‌شد.
عبدالله ابن عطاء مكّي گفت: در نزد هيچ كس دانشمندان را حقيرتر و كوچكتر نديديم، همچنان كه در نزد امام محمد باقر (ع) هستند و در برابر احدي اين اندازه فروتني نمي كنند، و جابر ابن يزيد جعفي با آن علم و دانشي كه داشت هرگاه چيزي از آن حضرت روايت مي كرد، مي گفت: «براي من حديث كرد، وصيّ اوصياء، و وارث علوم انبياء محمد ابن علي ابن الحسين (ع ) و بازماندگان از صحابه رسول خدا و بزرگان از تابعين و فقهاء مسلمين همگي معالم و احكام دين را از آن بزرگوار روايت كرده اند، و در فضل و دانش سرآمد دانشمندان و ضرب المثل همگان بود.جلسات درس امام همواره صدها تن از مناطق مختلف ممالک و قلمرو اسلامی براي فراگيري فقه و حديث و تفسير و لغت و ديگر علوم در بر مي گرفت، كوفه، بصره، واسط و حجاز واز ممالک دیگر اسلامی به ویژه ایران آن روز گار افرادي را به دارالعلم امام که در مدینه مستقر بود جذب شده بودند.
«حسن ابن علي الوشا» خود 900 شيخ را درك كرد كه در مسجد كوفه به درس و بحث اشتغال داشتند و همگي از امام محمد باقر(ع) و فرزندش جعفر ابن محمد (ع) نقل حديث مي كردند، حسن ابن علي الوشا با امام رضا (ع) معاصر بود و با زمان مدرسه امام محمد باقر (ع) و امام صادق(ع) سي سال فاصله بود كه تأليفات فارغ التحصيلان اين جامعه را شمارش نموده و به شش هزار كتاب بالغ شده است و چه بسا بيشتر كتاب هاي كافي،من لايحضره الفقيه، الوافي، الاستبصار از آنها برگرفته شده است، دانشگاه اهل بيت (ع) چهارهزار دانشجو را در بر مي گرفت.
هسته مرکزی تقویت علمی جویی در جهان اسلام
اگر دوران حیات امام باقر(ع) در چند مرحله درنظر بگیریم
نخست، دوره قبل از امامت در کنار پدر بزرگوارش امام سجاد (ع) هم جامعه را می شناسد وهم انحرافات را خوب شناخته و با آنان و با افکار انحرافی مقابله و به شبهات پاسخگو هست و هدایت شیعیان و حفظ اسلام در مقابل انحرافات مد نظر دارد و با روش ارتباط نزدیک با نخبگان و دانشمندان زمان و شناخت متقابل و نزدیک و تاثیر گذاری بر آنان است و با برنامه های منظم حرکتهایی دارد.
مرحله دوم بعد از شهادت امام زین العابدین در سال ۹۵ هـ در این دوره ضمن هدایت فکری و رهبری و بیان احکام و اداره امور شیعیان به مبارزه علمی با دستگاه خلافت عباسی پرداختند.
و مرحله سوم تدابیر مهم امام(ع) برای اصلاح جامعه و بنیان گذاری علوم اسلامی و مقابله با انحرافات امویان برنامه دارد ومکاتب علمی منحرف که در دوره امویان بوجود آمد اگر نبود حرکت علمی امام این مکاتب منحرف هسته اصلی دین را هدف گرفته بود ؛ یهودیات متظاهر به اسلام مفتی مسلمانان شده بودند و فتواها می دادند و فتنه ها بر پا می نمودند ؛ دقیقا همان روی دادی که در قضایای داعش بروز کرد بنام اسلام ، مردم را گردن می زدند و در آتش می سوزاندند به فتوای همین صهیونیستهای مسلمان نما این کارها انجام می گرفت .
لذا امام(ع)دراین شرایط وارد میدان می شود وارتباط با عموم مردم و ارتباط با دانشمندان و نخبگان و تشکیل کرسی های آزاد نظریه پردازی با نخبگان و تاثیر گزاری در آنان از تدابیر جامعی بود که امام اصل دین را از سقوط به دست مکتب اموی نجات و علم واقعی اسلام را مفهوم داد وآنچه رسول الله پیش بینی فرمود بود که شکافنده علوم خواهد آمد این بشارت محقق شد واسلام با علوم ودانش حضرت راه خودرا یافت.
تقابل امام (ع) با علوم منحرف
در ایندوره چنانکه عرض شد اسرائیلیات که از نتایج نفوذ دشمنان اسلام بود بزرگترین خطر بود ؛ لذا امام نظام فکری منسجم تاسیس نمود در مقابل این نظام اموی و نظام عباسی که بعدا روی کار آمد و فقهایی تراشیده شد که امام در مقابل این نظامهای منحرف نظام علمی خاص بر پا نمود ؛ شاگردان بزرگی تربیت نمود که هریک استوانه های علمی بودند در مقابل انحرافات فکری وعلمی ؛ شيخ مفيد در ارشاد مي نويسند: اصحاب حديث كه نام راويان ثقات آن بزرگوار را (امام صادق) جمع كرده اند با اختلاف در عقيده و گفتار شماره آنان به چهار هزار نفر مي رسد. از ميان اصحاب و شاگردان امام محمدباقر و امام جعفر صادق (ع) برخي ايراني بوده اند از جمله آنها «عبدالله ابن سعد اشعري» و برادرش «عيسي ابن عبدالله» هستند كه هر دو از اجلاء اهل قم و از محبوبين آن حضرت (امام صادق) بوده اند. در كتاب امام باقر (ع) جلوه امامت در افق دانش نام 461 نفر از اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را ذكر كرده است از جمله «اسحاق القمي» كه ايراني بوده است.مي توان نتيجه گيري كرد كه در مدينه عده زيادي از محضر امام محمد باقر (ع) كسب علم مي كردند وهریک قطب وکانون علم شدند که در نشر دانش های اسلامی وتاثیر در گستره تمدن اسلامی داشتند؛ همین نقش بود که تمدن اسلامی بر محور مکتب اهل بیت(ع) را رونق داد وسبب رویش وجوانه زدن مکاتب فکری از میان اندیشمندان مسلمان گردید تادر مقابل مکاتب منحرف اموی و عباسی ایستادگی نموده وبر خلاف مسیر آنان حرکت نمایند ودر مقابل نفوذ یهود با اسرائیلیات ایستادگی نموده و مسیر و خط آنان را به مسلمانان معرفی نمایند . بنابراین بر خورد امام بسیار دقیق وحساب شده بود که دست آنان را رو کرد تا تمدن اسلامی از آسیبهای آنان مصون بماند.
پیام های سیره وسخنان امام باقر (ع) به مدیران و اهل فرهنگ
تمام سیره ورفتار و گفتار اهل بیت(ع) دارای پیامهای الهام بخش واحیاگر وزنده کننده است؛
امروز جامعه با این ابزارهای ارتباطی ، از ماشین گرفته تا ماهواره و شبکه های رسانه ای و مخابراتی ، همه مردم در معرض انواع آسیبهاست ؛ آسیبهای خانواده گرفته تا آسیبهای فراوان دیگر اعتیاد و انحرافات اخلاقی و... وباورها در معرض خطر است ، شبهات به سرعت منتشر می شود ؛ زمینه واسباب انحراف در دسترس همه اقشار قرار دارد و این ابزاری که بنام گوشی تلفن همراه است در تمام سطوح جامعه نفوذ کرده است ؛ لذا برای مقابله با این ابزار جدید باید برنامه های جدید تر طراحی کرد ؛ زمان امام باقر اگر ابزار انحراف منحصر بود به تولید فکر و یا نوشتن کتاب وتدریس ومنبر و..بود ورسانه منحصر در این ابزارها بود ؛ امروز رسانه مصادیق فراوان وباسرعت حیرت انگیز و بسیار فراتر و وسیعتر دردسترس است ؛ ازاین ابزار ورسانه ها هم می شود در مقابل تهاجم شبهات استفاده نمود وهم آموزه های قرآن واهل بیت را منتقل نمود و به گوش جهانیان رساند ؛
اما وضع جامعه در عصر حضرت به جهت حاکمیت مفسدین در بحرانی‌ترین شرایط قرار داشت؛ چنانکه در عصر ما حاکمیت رسانه های فاسد همان گونه است ؛ امویان تا می‌توانستند جامعه را از مسیر اهل بیت دور کردند، چنانکه گزارش شده، امام باقر (ع) وارد مسجدالحرام شد، دسته‌ای از قریش متوجه آن جناب شده و پرسیدند که این شخص کیست؟ به آنها گفته شد که این فرد امام و پیشوای اهل عراق است.
یکی از آنها گفت: خوب است که شخصی را بفرستیم تا از او سوالی بکند. جوانی نزد آن حضرت آمد و عرض کرد: ای عمو بزرگترین گناه کبیره کدام است؟ حضرت فرمودند: میگساری و شراب‌خواری. جوان برگشته و جواب را به آنها گفت، گفتند: بار دیگر بپرس. عرض کرد: بزرگترین گناه کبیره کدام است؟ حضرت فرمود: ای برادرزاده، مگر نگفتم که میگساری و شراب‌خواری! زیرا شراب‌خوار به زنا و سرقت و قتل و شرک رو می‌آورد، تمام کارهای ناشایسته‌ای که از شرب خمر سرچشمه می‌گیرد بالاترین گناهان هستند؛ یکی از مفاسد بزرگ در این دوره عادی بودن میگساری بود ؛ امروز نیز در رسانه های استعماری به ترویج این رفتارها می پردازند برای نمونه ترویج نگهداری حیونات نجس در منزل و ترویج شراب خواری و گناهان جنسی نامشروع و ترویج عریان گری و نمایش تصاویر بی حجابی برای از بین بردن حجاب که ریشه همه گناهان این رفتارهاست که در فضای مجازی به شدت تبلیغ می شود ؛ دور کردن مردم از پیشوایان و نمادهای دینی ومذهبی و کم رنگ شدن نماز و حضور در مساجد و..همه اینها به صورت گسترده وهدفمند در فضای مجازی تبلیغ می شود ؛ برای رهایی از این آسیبهای بزرگ چه راه کارهایی هست ؛
امام باقر (ع) در زمان خود به یک مولفه مهم پرداخت وآن ارتباط وسیع با مردم و نخبگان علمی بود این زمان و شرایط تعامل با مردم و رفت و آمد و ارتباط با آنان را یکی از روشهای اثر گذاری و اصلاح جامعه می‌دانست؛ لذا در درس حضرت همه فرق مسلمین شرکت می‌کردند؛ از زراره روایت شده که گفت: امام باقر (ع) بر جنازه مردی از قریش حاضر شد و من در خدمتش بودم و در آن جماعت «عطا»، که مفتی مکه بود حضور داشت. در این حال ناله و فریادی از زنی بلند گشت، عطا به او گفت: یا خاموش باش، یا ما باز می‌گردیم و آن زن خاموش نشد، پس عطا بازگشت، من به حضرت باقر (ع) عرض کردم که عطا برگشته! امام (ع) فرمود: با ما باشید همراه جنازه برویم پس اگر ما وقتی چیزی از باطل را با حق نگران شویم و حق را به سبب آن باطل فروگذار کنیم حق مسلم را ادا نکرده باشیم، یعنی تشییع جنازه این مرد مسلم که حق اوست به سبب فریاد یک زن فرو گذاشته نمی‌شود.؛ منظور امام (ع) ترویج ارتباط و حضور در میان مردم بود ؛ امروز مسئولین فرهنگی ونهادی علمی وتبلیغی وآموزشی اعم از حوزه ها و دانشگاهها و..روشها وراههایی در پیش دارند برای رهایی جامعه از آسیب وحفظ ارزشها .
- ۱. ارتباط گسترده با مردم درمیان مردم بودن با مردم بودن ارتباط فیزکی و مجازی ترجیحا ارتباط فیزیکی و مجالست.
- ۲. امیر مومنان (ع) فرمود وقتی شبهات به شما روی آورد به قرآن پناه ببرید.
- ۳. نهاد آموزش وپرورش نیاز به حضورنیروی تربیتی قوی دارد صیانت از نسل های آتی که در معرض انحرافات جدی قرار دارند.
- ۴. داشتن ضوابط و قوانین باز دارنده درباره دسترسی به ابزار مخابراتی بدون داشتن شرایط پخش مجانی شماره تلفنو... وسرمایه داری نمودن این امور که همه سطوح جامعه به این امکانات دسترسی بی ضابط دارند ..
- ۵. جمع کردن و فیلتر نمودن راه کار درست نیست ؛ اگر یکی را فیلتر کنند یکی دیگر اختراع و منتشر خواهد شد ماهواره را جمع کردند جایگزین آسانتر و..
- ۶. باید روشهای باز دارنده ومنطقی وعقلانی را جست ؛ برای رفع آلودگی تعطیل کردن راه حل نیست بلکه باید تولید آلودگی را از ریشه درمان نمود .
- ۷. و..
