مسئله فرزندآوری و تکثیر نسل از دغدغه‌های مهم معصومین علیهم‌السلام بوده است. پیامبر مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، امت خویش را بر ازدواج و تولید نسل تشویق می‌کردند و می‌فرمودند: «تَنَاكَحُوا تَنَاسَلُوا تَكْثُرُوا فَإِنِّي أُبَاهِي بِكُمُ اَلْأُمَمَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ وَ لَوْ بِالسِّقْطِ»؛[1] «ازدواج کنید تا تولید نسل کنید و زیاد شوید؛ همانا من در روز قیامت به شما در برابر امت‌های دیگر مباهات می‌کنم؛ هرچند سقط شده از شما باشد».

تعداد اندک شیعیان و زادوولد اندک آن‌ها مطلبی تازه نیست و گویا همواره موجب نگرانی بوده است تا جایی که یکی از شکوائیه‌های حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه به درگاه الهی همین کم بودن جمعیت شیعیان است. «اللّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْکَ ... قِلَّةَ عَدَدِنا»؛[2] «خدایا! ما نسبت به تعداد اندک خود به درگاه تو شکوه می‌آوریم». از ظاهر برخی روایات می‌توان این‌گونه برداشت کرد که امام صادق علیه‌السلام به‌عنوان شیخ الائمه علیهم‌السلام و مؤسس مذهب فقهی و کلامی جعفری با امتناع برخی اطرافیان و شیعیان نسبت به مسئله ضروری و مهم فرزندآوری مواجه بوده است و با روش‌های متفاوت و متنوعی سعی در تشویق به فرزند آوری داشته‌اند. در این نوشتار به برخی روش‌های امام صادق علیه‌السلام برای ترویج فرزندآوری می‌پردازیم.

فرزند، میراث الهی
امام صادق علیه‌السلام در جمع اصحاب خاطره‌ای را به این شکل بیان فرمودند: «فلان آقا، به من گفت: من نسبت به داشتن فرزند بی‌رغبت بودم تا زمانی که در عرفات وقوف کرده بودم و در کنارم نوجوانی بود که گریه می‌کرد و دعا می‌خواند که خدایا! پدر و مادرم، خدایا! پدر و مادرم را دریاب. زمانی که این دلسوزی فرزند نسبت به والدینش را دیدم، میل به داشتن فرزند در من ایجاد شد».[3] امام معصوم علیه‌السلام حکیم است و از بیان یک خاطره در جمع اصحاب توسط ایشان می‌توان حدس زد که بی‌رغبتی به فرزند، مسئله مورد ابتلای عده‌ای از آن‌ها بوده و امام بزرگوار با بیان این ماجرا، صدقه جاری بودن و اجر داشتن فرزند صالح را یادآوری کردند. امام صادق علیه‌السلام در بیان دیگری می‌فرماید: «میراث الهی برای بنده مؤمن، فرزند صالحی است که برای او استغفار کند».[4]

یادآوری شیرینی فرزند و تأکید بر محبت او
از امام صادق علیه‌السلام روایات فراوانی درباره اهمیت فرزند دوستی و اهمیت به خانواده نقل‌شده است. محبت به فرزند، موجب استحقاق رحمت الهی می‌شود.[5] خداوند بر هیچ‌چیزی مانند غضب برای ظلم به زنان و فرزندان، غضب نمی‌کند.[6]

بدبینی نسبت به خدا؛ ریشه ترس از ازدواج و تولید نسل
بنا بر فرمایشات امام صادق علیه‌السلام کسی که ازدواج و تشکیل خانواده را از ترس فقر ترک کند، نسبت به پروردگار جهان، بدبین است.[7] چه‌بسا انسان‌هایی که با وعده حمایت والدین، دوستان و اطرافیان دلگرم می‌شوند و نسبت به کارهای سخت و خطرناک اقدام عملی می‌کنند؛ اما وعده خالق آسمان‌ها و زمین آن‌ها را به حرکت وادار نمی‌کند. این تفاوت در رفتار نشان‌دهنده ضعف اعتقادی و بدبینی نسبت به وعده خداوند است.

کمک به حلِ مشکلات جسمانی
اهل‌بیت علیهم‌السلام علم الهی و خدادادی دارند. گاهی در کنار راهنمایی‌های معنوی و متعالی، توصیه‌های پزشکی یا مشورتی را ارائه می‌دادند. این راهنمایی‌ها یک لطف و محبتی به مردم و در راستای حفظ سلامت شیعیان بوده است. امام صادق علیه‌السلام بنا بر روایت، کسانی که دارای فرزند نمی‌شدند را به خوردن تخم‌مرغ بیشتر توصیه کرده‌اند. «مَنْ عَدِمَ الْوَلَدَ فَلْیَأْکُلِ الْبَیْضَ وَلْیُکْثِرْ مِنْهُ»؛[8] «هر کس فرزند ندارد، تخم‌مرغ بخورد و فراوان از آن بهره ببرد».

جعفر بن محمد الصادق علیه‌السلام، امام راستین و راهنمای مردمان بودند و با توجه به مشکلات فرزندآوری در بین اصحاب و مردم با روش‌های مختلف با عوامل و علل پرهیز از فرزندآوری مبارزه کردند. جلب‌توجه اصحاب به فواید اخروی و باقیات‌الصالحات بودن فرزند، شیرینی محبت به فرزند، اشاره به ریشه‌های اعتقادی امتناع از ازدواج و فرزند آوری و توصیه‌های بهداشتی و تغذیه‌ای ازجمله تلاش‌های آن امام همام برای گسترش فرزند آوری بوده است.

پی‌نوشت:
[1]. جامع الاخبار، ج1، ص101.
[2]. مفاتیح‌الجنان، دعای افتتاح.
[3]. كلينى، محمد بن يعقوب‏، الکافی، چاپ چهارم، دارالكتب الإسلامية، 1403ق، ج6، ص3.
[4]. الطبرسی، رضی‌الدین، مکارم الاخلاق، چاپ اول، الاعلمی، 1303ق، ج1، ص218.
[5]. كلينى، محمد بن يعقوب‏، الکافی، چاپ چهارم، دارالكتب الإسلامية، 1403ق، ج6، ص50.
[6]. همان.
[7]. همان، ج5، ص330.
[8]. حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعة، چاپ اول، دارالاسلامیة، بیتا، ج17، ص58.

دوران غیبت امام زمان علیه‌السلام از دوران سخت و فتنه‌انگیزی است که مردم به‌ویژه شیعیان و پیروان حضرت هر روز غربال می‌شوند؛[1] بنابراین یکی از راه‌های نجات از این گرداب سنگین، استواری بر ایمان و شناخت امام عصر علیه‌السلام است. امام صادق علیه‌السلام برای تحقق این امر، چهار توصیه دارد:

یک. صلوات همراه با «عَجِّل فَرَجَهم»
صلوات همراه با درخواست ظهور در دیدگاه امام صادق علیه‌السلام از آسان‌ترین راه‌ها برای درک امام زمان علیه‌السلام است؛ ازاین‌رو حضرت فرمود: «هر کس بعد از نماز صبح و نماز ظهر بگويد: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَعَجِّلْ فَرَجَهُمْ»، نمی‌‏ميرد تا اينکه حضرت مهدی علیه‌السلام را درک کند».[2]

دو. خواندن دعای عهد 
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «مَنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً بِهَذَا الْعَهْدِ، كَانَ مِنْ أَنْصَارِ قَائِمِنَا عَلَيْهِ‌السَّلَام، فَإِنْ مَاتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ قَبْرِهِ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِكُلِّ كَلِمَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَيِّئَة»؛[3] «هر که چهل صبح دعای عهد را بخواند از یاران قائم ما باشد؛ پس اگر پیش از ظهور آن حضرت از دنیا برود، خدا او را از قبر بیرون آورد [که در خدمت آن حضرت باشد] و حق‌تعالی به هر کلمه آن هزار حسنه به او دهد و هزار گناه از او محو کند».

سه. دعای معرفت
از آنجا که معرفت امام زمان علیه‌السلام از مهمترین شناخت‌هاست،[4] امام صادق علیه‌السلام برای به‌دست آوردن معرفت و شناخت حضرت، مداومت بر دعای زیر را سفارش کردند؛ زیرا معرفت، تنها راه نجات از مرگ جاهلیت است: «اللّهُمَّ عَرِّفْنى نَفْسکَ فَاِنَّكَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنى نَفْسَكَ لَمْ اَعْرِف نَبِيَّكَ اَللّهُمَّ عَرِّفْنى رَسُولَكَ فَاِنَّكَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنى رَسُولَكَ لَمْ اَعْرِفْ حُجَّتَكَ اَللّهُمَّ عَرِّفْنى حُجَّتَكَ فَاِنَّكَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنى حُجَّتَكَ ضَلَلْتُ عَنْ دينى»؛[5] «خدایا خودت را به من بشناسان؛ زیرا اگر خودت را به من نشناسانی، پیامبرت را نشناخته‌ام. خدایا پیامبرت را به من بشناسان؛ زیرا اگر فرستاده‌ات را به من نشناسانی، حجّتت را نشناخته‌ام. خدایا حجّت خود را به من بشناسان؛ زیرا اگر حجّتت را به من نشناسانی، از دین خود گمراه می‌شوم».

چهار. دعای غریق در دوران سرگردانی
امام صادق علیه‌السلام برای نجات از سرگردانی در دوران غیبت فرمود: «زمانی می‌رسد که امام هدايتگر و نشانه آشکاری نباشد. از حيرت و سرگرداني آن دوره، کسی نجات پيدا نمی‌کند؛ مگر آنکه به خواندن دعای غريق مداومت کند و آن دعا این است: «یا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ»؛[6] «ای خدا! ای بخشنده! ای مهربان! ای تغییر دهنده‌ قلب‌ها! قلب مرا بر دین خودت ثابت گردان».

بنابراین هر انسان منتظری با عمل به این چهار توصیه آسان و پر مغز، می‌تواند زمینه‌های نجات از فتنه‌های دوران غیبت را در خود فراهم کند.

پی‌نوشت:
[1]. طوسی، محمدبن الحسن، الغیبة، دارالمعارف الاسلامیه، 1411ق، چاپ اول، ص340.
[2]. همان، مصباح المتهجد، فقه الشیعه، 1411ق، چاپ اول، ج1، ص368.
[3]. ابن‌مشهدی، محمدبن جعفر، جامعه مدرسین، 1419ق، چاپ اول، المزار الکبیر، ص663.
[4]. حمیری، عبدالله‎بن جعفر، قرب الاسناد، موسسه آل‌البیت، 1413ق، چاپ اول، ص351.
[5]. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق، ج1، ص337.
[6]. ابن بابویه، محمدبن علی، کمال‌الدین، اسلامیه، 1395ق، چاپ دوم، ج۲، ص۳۵۱.

از جمله افکاری که ذهن امام صادق علیه‌السلام را نسبت به شیعیان مشغول می‌نمود، نگرانی از وضعیت رقت‌بار ایشان در زمان غیبت حضرت مهدی ارواحنافداه بود. این دلواپسی تا حدی بود که گاهی حتی خواب را از چشمان مبارک ایشان می‌ربود.

سدیر صیرفی نقل می‌کند که با مفضل و ابوبصیر و ابان به منزل امام صادق علیه‌السلام وارد شده، ديديم ایشان روى خاک نشسته و همچون مادر فرزند از دست داده، می‌گرید و می‌گوید: «اى آقای من! غيبت تو خواب را از چشمانم ربوده و جایگاهم را تنگ كرده و آسايش را از دلم برده‏».

 سدیر پس از بیان مناجات جانسوز امام صادق می‌گوید: [آنگاه که مناجات ایشان تمام شد و حال حضرت از دگرگونی خارج گشت]، عرض کردیم: ای فرزند بهترین مخلوقات خدا، هرگز خداوند ديده‌‏ات را نگرياند، از چه پيش‌آمدى اشكت روان و ديده‌‏ات گريان است؟
آن امام همام پس از آهی جانکاه فرمود: «امروز در کتاب جَفر [که از علوم مربوط به حوادث آینده و مختص به اهل‌بیت علیهم‌السلام است]، می‌نگریستم تا اینکه به موضوع ولادت قائم علیه‌السلام و غیبت او و طولانی شدن آن، عمر طولانی ایشان و گرفتاری مؤمنین در آن زمان و اینکه مبتلا به شک و تردید گشته و از دینشان برمی‌گردند، برخورد نمودم، همین مسأله سبب شد تا دچار حزن و اندوه فراوان شده و به گریه بیفتم».

عرض کردیم: ای فرزند رسول خدا! ما را هم در جریان آنچه اتفاق خواهد افتاد بگذارید. فرمود: «خداوند چهار سنت از پیامبران گذشته را در قائم ما جاری می‌سازد: تولدش را شبیه تولد موسی علیه‌السلام و غیبت او را همچون غیبت عیسی علیه‌السلام و طولانی شدن غیبتش را مانند طولانی شدن کار نوح علیه‌السلام و عمر او را مثل عمر خضر علیه‌السلام قرار می‌دهد.

اما شباهتش به موسی علیه‌السلام از آن باب است که فرعون وقتی متوجه شد حکومتش به‌واسطه فرزندی از بنی‌اسرائیل زائل می‌شود، دستور داد تا شکم زن‌های آنها را دریده و فرزندانشان را بکشند؛ اما درنهایت خداوند موسی را از شر فرعون حفظ نموده و هیمنه فرعون را در مقابلش فرو ریخت. همچنین است قائم ما، بنی امیه و بنی عباس چون می‌دانند او از ماست، به طمع از بین بردنش، دست به کشتن نسل پیامبر زدند؛ اما خدا چنین خواسته که نورش را تمام نماید، اگرچه مشرکان خوش نداشته باشند.

اما شباهتش به عیسی از آن باب است که یهود و نصاری اتفاق نظر پیدا کردند او را کشته‌اند؛ اما خداوند آنها را تکذیب نمود و فرمود: «او را نکشتند و به صلیب نکشیدند و تنها امر بر آنها مشتبه شد».[1] همچنین است قائم ما، به سبب طولانی شدن غیبتش، عده‌ای می‌گویند: او هنوز متولد نگشته است. عده‌ای می‌گویند: کشته شده.

اما شباهتش به نوح از آن جهت است که وقتی برای قومش طلب عقوبت نمود، خداوند جبرئیل را با هفت دانه خرما فرستاد و به نوح عرض کرد: خداوند می‌فرماید: من بندگانم را تنها پس از اتمام حجت، عقوبت می‌نمایم، پس به کار دعوتت ادامه بده و این دانه‌ها را در زمین بکار، هرگاه که رشد نمایند، فرج و گشایش برای تو ایجاد می‌شود. به پیروانت نیز بشارت ده. آنگاه که دانه‌ها رشد نموده و تبدیل به درخت‌های بلند با شاخ و برگ و میوه خرما شدند و از خداوند برای قومش طلب عقوبت نمود، دستور آمد تا از دانه‌های آن درختان کاشته و کار قبل را تکرار نماید. عده‌ای از طرفدارانش با شنیدن این مطلب، دچار تردید گشته و از اطرافش پراکنده شدند. این مسأله تا هفت نوبت تکرار شد و هر بار عده‌ای از دایره پیروان نوح خارج می‌گشتند تا اینکه کمتر از هشتاد نفر از افراد خالص پیرامونش ماندند. آنگاه خداوند به نوح وحی نمود که ای نوح! الآن مؤمنین واقعی مشخص شده و افراد ناخالص از اطراف تو رفتند و تنها کسانی باقی ماندند که من وعده داده بودم تا مُلک خود را به آنان عطا نمایم.

امام صادق در ادامه فرمودند: قائم ما نیز چنین است. غیبتش آنقدر طولانی می‌شود تا افراد ناخالص از غربال بیرون رفته و کسانی از شیعیان که طینتشان خبیث است، باطن خود را نشان داده و تنها فقط خالصین باقی بمانند.

و اما شباهتش به خضر از جهت طول عمرش می‌باشد. خداوند عمر خضر را تنها برای آن طولانی نمود تا دلیلی محکم بر طولانی شدن عمر قائم ما باشد و کسی نتواند آن را محال بشمارد و حجت بر معاندین از این جهت تمام باشد».[2]

این مطالب که حضرت را در طول حیات شریفشان دچار نگرانی کرده بود، حاکی از آن است که شیعه باید در عصر غیبت، ایمان خود را نسبت به امام زمانش تقویت نموده و خود را از شائبه‌های کفر، شرک و نفاق خالص نماید تا از آزمایش‌های سخت الهی در این دوران، سرافراز بیرون آید.

پی‌نوشت:
[1]. نساء: 157.
[2]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، اسلامیه، ج2، ص352، با تلخیص و تصرف مختصر.