پرسش: والدین در مواردی مثل تشویق، تنبیه و قهر کردن چگونه باید رفتار کنند؟

پاسخ:

ما برخی موارد داریم، مثل تشویق که انگیزه کودک را زیاد می‌کند؛ نه تنها کودک بلکه ما بزرگسالان هم با تشویق شدن، انگیزه و روحیه مضاعفی می‌گیریم.

یکی از مصادیق تشویق کردن جایزه دادن است، یک بار، تشویق کردن ما تشویق معنوی است؛ فرض کنید که موقع بالا شدن نمرات کارنامه بچه ها، آنها را با الفاظ محبت آمیز تشویق می‌کنیم که این خود یک تشویق معنوی است، اما یک بار هم است که در همین مورد برای نمره بالای کارنامه بچه‌ها، جایزه‌ای مثل خرید فلان وسیله را انجام می‌دهیم.

دو اصل مهم در تشویق معنوی

در تشویق معنوی دو اصل مهم وجود دارد و آن هم این است که اول باید این تشویق ها به جا و به اندازه باشد، یعنی متناسب با کار انجام شده بچه باشد؛ مثلا بچه کاری را انجام داده و پدر و مادر خیلی ذوق می‌کنند و بچه در ذهن خود می‌گوید که من این اندازه هم کار خاصی انجام نداده بودم.

یک بار هم است که به صورت افراطی و بیش از حد به شخصیت مثبت بچه می‌پردازیم که این کار نباید اتفاق بیفتد، برای مثال وقتی بچه کارنامه را می‌آورد، ما به بچه می‌گوییم که آفرین چه پسر زرنگ، شجاع و با استعدادی هستی؛ نباید به این روش تشویق کرد، چون گفتن بیش از اندازه این موارد، باعث توقف پیشرفت بچه خواهد شد.

بچه در عالم خود می‌گوید که من دیگر شجاع و زرنگ هستم و نیازی به تلاش بیشتر ندارم.

با بالا رفتن سن بچه ها، جایزه مادی را کم و جایزه معنوی را افزایش دهیم

اگر در تشویق کردن به عمل و موفقیت بچه تمرکز داشته باشیم و بدین صورت که کار و تلاش او را ستایش کنیم و بگوییم که آفرین چقدر زحمت کشیده‌ای، آفرین شبهایی که زحمت کشیدی و درس خواندی، اثرش در اینجا ظاهر شد؛ در اینجا زحمت کشیدن بر خلاف شجاعت و زرنگی، عمل خود اوست و باعث می‌شود که عمل خود را بدون توقف ادامه دهد.

این دو مورد در مسئله تشویق کردن بود؛ مسئله مهم در بحث جایزه دادن هم این است که تکالیف بچه را با جایزه شرطی نکنیم، یعنی مکرر نگوییم که امروز غذایت را خوردی یا این نمره را گرفتی و این هم جایزه توست.

این کار یک آسیب جدی برای بچه‌ها محسوب شده و بچه ها را رشوه بگیر به بار می‌آورد، اما اگر تا یک مرحله‌ای خصوصا در سنین پایین‌تر مثل شش سال اول باشد، می‌توان از جایزه های مادی در این موارد استفاده کرد.

هر چقدر سن بچه ها بالاتر برود، جایزه مادی را کم و به جای آن جایزه معنوی را افزایش دهیم. از طرفی عکس این مورد که تنبیه است را باید در نظر داشته باشیم.

در امر تنبیه، تنبیه بدنی مجاز نیست

تنبیه یعنی چیزی که بچه دوست دارد را از آن محروم می‌کنیم و این هم یکی از مهم‌ترین مواردی است که در تربیت لازم داریم.

در امر تنبیه، تنبیه بدنی مجاز نیست، چون هم بچه را جری کرده و هم امنیت و آرامش او را در کانون خانواده سلب می‌کند.

تنبیه به ندرت را هم نیاز نداریم و تنبیه زمانی انجام می شود که پدر و مادر مستأصل از روش های دیگر تربیتی هستند؛ چراکه علم به روش های تربیتی ندارند و یا کنترل تربیت بچه از او خارج شده است و ناچار به تنبیه بدنی می‌شوند.

حس امنیت بچه ها در خانواده بالاترین نعمتی است که ما در روایات داریم و با تنبیه بدنی، بچه ها را از این نعمت محروم خواهیم کرد.

تنبیه بچه‌ها باید چگونه باشد؟

تنبیه های محرومیتی اشکال ندارد و در برخی موارد ضروری است؛ مثلا بچه وقتی درس نمی‌خواند، تذکر می‌دهیم که اگر تکالیف علمی خود را انجام ندهی، از بازی کردن این ساعت با دوستانت محروم می‌شوی. این باعث می‌شود که بچه در دفعات بعد دقت خود را بیشتر کند عمل خود را با موفقیت به ثبت برساند.

در مورد تنبیه قهر کردن، وقتی به روایت مراجعه می‌کنیم در موارد خاص قهر را مطرح می‌کنند، مثلا روایات می‌گوید که مدت زمان قهر کردن از اندازه دستمالی که شسته شده و خشک شده باشد، بیشتر طول نکشد.

موارد قهر کردن با بچه ها به عنوان تنبیه کردن آنها، موارد خیلی استثنایی است و آسیب‌های عاطفی مختلفی به بچه ها وارد می‌کند، لذا ما اگر از تشویق و تنبیه به صورت ضابطه‌مند استفاده بکنیم، اصلا نیازی به این قضایا نخواهیم داشت.

برای مطالعه متن کامل مصاحبه خبرگزاری حوزه با حجت‌الاسلام ظریفی، کارشناس تربیت فرزند اینجا را کلیک نمایید.

دختر عظیم الشأن پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله را در آسمان «منصوره» و در زمین «فاطمه» می‌نامند. شیخ صدوق در کتاب معانی الاخبار از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم روایت کرده: نور فاطمه قبل از اینکه زمین و آسمان خلق شوند آفریده شد. (منظور خلقت نوری بشر در عالم ذرّ می‌باشد که قبل از خلقت آسمان‌ها و زمین بوده است.) بعضی از مردم گفتند: ای رسول خدا! پس او از جنس بشر نیست؟ ‬ پیامبر فرمود: فاطمه حوریّه‏ای در لباس انسان است.

‬ گفتند: ای رسول خدا! چگونه امکان دارد که کسی حوریّه و در عین حال انسان باشد؟ فرمود: خداوند متعال قبل از اینکه حضرت آدم را بیافریند فاطمه را در آن هنگامی که ارواح مخلوقات را خلق می‌کرد، از نور خود آفرید، پس هنگامی که آدم را آفرید، فاطمه را به او نشان داد. گفته شد: ای رسول خدا! فاطمه در آن زمان کجا بود؟ ‬ فرمود: نور او در حفره‏ای زیر ساق عرش قرار داشت.‬ گفتند: ای رسول خدا! طعام وی چه بود؟ فرمود: تسبیح و تقدیس و تهلیل (گفتن لا اله الا اللَّه) و تحمید؛ هنگامی که خدا حضرت آدم را آفرید و مرا از صلب او خارج نمود (متولّد شدم)، اراده نمود که فاطمه را از صلب من خارج کند، پس آن نور را در سیبی قرار داد و جبرئیل آن سیب را نزد من آورد و گفت: ای محمّد! سلام، رحمت و برکات خدا بر تو باد. گفتم: ای حبیب من! بر تو باد سلام و رحمت و برکات او. جبرئیل گفت: ای محمّد! خدا به تو سلام می‌رساند. گفتم: هر چه سلام (سلامتی) است از طرف اوست و به سوی او باز خواهد گشت.

گفت: ای محمّد! این سیب تحفه‏ای است که خداوند مهربان آن را از بهشت برای تو فرستاده. و من آن سیب را گرفته و به سینه خود نهادم.‬ جبرئیل گفت: ای محمّد! خداوند می‌فرماید که این سیب را بخوری. هنگامی که آن سیب را تکّه کردم نوری از آن ساطع گردید که موجب تعجّب من شد، و جبرئیل که تأخیر و تأمّل مرا در خوردن سیب مشاهده کرد، گفت: ای رسول خدا! چرا آن را نمی‌خوری؟ بخور و نترس، زیرا آنچه دیدی نور بانویی است که در آسمان «منصوره» و در زمین «فاطمه» خواهد بود. گفتم: ای جبرئیل! چرا در آسمان منصوره و در زمین فاطمه است؟

گفت: در زمین فاطمه نامیده شد برای اینکه پیروان و شیعیان خود را از آتش نجات می‌دهد و دشمنانش از محبّت او محروم خواهند بود، و در آسمان به این جهت منصوره است که خدا فرمود: «در روز قیامت، مؤمنان از نصر و یاری خدا خشنود می‌شوند، و خداوند هر که را خواهد یاری کند»، و مقصود از نصرت خدا برای مؤمنان، همانا شفاعت و امداد فاطمه برای شیعیان و دوستدارانش می‌باشد.

لازم به توضیح است شاید این تأویل بر این اساس باشد که لفظ «من بعد» در آیه قبل را اشاره به روز قیامت بدانیم.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص خُلِقَ نُورُ فَاطِمَةَ ع قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْأَرْضَ وَ السَّمَاءَ

فَقَالَ بَعْضُ النَّاسِ: یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَلَیْسَتْ هِیَ إِنْسِیَّةً

فَقَالَ: فَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ

قَالُوا: یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ کَیْفَ هِیَ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ

قَالَ: خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ نُورِهِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ إِذْ کَانَتِ الْأَرْوَاحُ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ عُرِضَتْ عَلَی آدَمَ

قِیلَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ أَیْنَ کَانَتْ فَاطِمَةُ

قَالَ: کَانَتْ فِی حُقَّةٍ تَحْتَ سَاقِ الْعَرْشِ

قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَمَا کَانَ طَعَامُهَا؟

قَالَ التَّسْبِیحُ وَ التَّقْدِیسُ وَ التَّهْلِیلُ وَ التَّحْمِیدُ

فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ وَ أَخْرَجَنِی مِنْ صُلْبِهِ وَ أَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُخْرِجَهَا مِنْ صُلْبِی جَعَلَهَا تُفَّاحَةً فِی الْجَنَّةِ وَ أَتَانِی بِهَا جَبْرَئِیلُ ع فَقَالَ لِی السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ

فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ قُلْتُ مِنْهُ السَّلَامُ وَ إِلَیْهِ یَعُودُ السَّلَامُ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذِهِ تُفَّاحَةٌ أَهْدَاهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْکَ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَخَذْتُهَا وَ ضَمَمْتُهَا إِلَی صَدْرِی

قَالَ یَا مُحَمَّدُ یَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ کُلْهَا فَفَلَقْتُهَا فَرَأَیْتُ نُوراً سَاطِعاً وَ فَزِعْتُ مِنْهُ

فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا لَکَ لَا تَأْکُلْ کُلْهَا وَ لَا تَخَفْ فَإِنَّ ذَلِکَ النُّورَ لِلْمَنْصُورَةِ فِی السَّمَاءِ وَ هِیَ فِی الْأَرْضِ فَاطِمَةُ

قُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ وَ لِمَ سُمِّیَتْ فِی السَّمَاءِ الْمَنْصُورَةَ وَ فِی الْأَرْضِ فَاطِمَةَ؟

قَالَ سُمِّیَتْ فِی الْأَرْضِ فَاطِمَةَ لِأَنَّهَا فُطِمَتْ شِیعَتُهَا مِنَ النَّارِ وَ فُطِمَ أَعْدَاؤُهَا عَنْ حُبِّهَا- وَ هِیَ فِی السَّمَاءِ الْمَنْصُورَةُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ (روم/۴) یَعْنِی نَصْرَ فَاطِمَةَ لِمُحِبِّیهَا. منبع: معانی الاخبار، ص ۳۹۶ ح ۵۳

در اینجا لازم است توضیحی درباره مراحل خلقت حضرت صدیقه اطهر سلام الله علیها داده شود. وجود حضرت زهرا سلام الله علیها پس از آن قوس صعودی در عالم ملکوت که همان خلقت نوری حضرت زهراست با قوس نزولی در دنیا، مصداق یک انسان کامل است که اسلام به طور کلی و تشیّع مرهون وجود این بانوست اوست. ایشان در این عالم که عالم ناسوت است، مظهر فضائل اخلاقی بوده، اسوه و سرمشق بشریّت هستند.

خداوند متعال در سوره لقمان آیه ۲۷ می‌فرماید: اگر تمام درختان دنیا قلم و همۀ دریاها مرکّب شوند، نمی‌توانند کلمات خدا را بشمارند؛ امام رضا علیه‌السلام در حدیثی فرموده‌اند: آن کلمات الهی ما هستیم که فضائل ما، نه برای کسی قابل درک است و نه به شمار می‌‏آید: «نَحْنُ الْکَلِمَاتُ الَّتِی لَا تُدْرَکُ فَضَائِلُنَا وَ لَا تُسْتَقْصَی» منبع: مناقب آل أبی طالب‌ع، ج ‏۴، ص ۴۰۰.

در قوس بعدی که قوس سوّم شخصیّت حضرت صدیقه کبری، قوس صعودی دیگری در قیامت است که همان حقیقت کوثر است. قرآن می‌فرماید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏، إِنَّاأَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ، فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ، إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ»

در نتیجه حضرت زهرا سلام الله علیها در قیامت، کوثر است؛ آن کوثری که هر انسان لایق با نوشیدن جرعه‌ای از آن، از هر عیب و نقص ظاهری و باطنی، تزکیه و تطهیر می‌شود، اگر پیر است، جوان می‌شود؛ اگر صفت رذیله‌ای دارد، آن رذیلت زدوده می‌شود؛ اگر جاهل است، عالم می‌شود؛ بالاخره به یک انسان کامل مبدّل می‌گردد و لیاقت ورود به بهشت را پیدا خواهد کرد.

حتی ایشان سرمشق و حجت بر امامان بعد از امیر المومنین علیهم السلام نیز هستند. امام عصر (عج) در توقیع به محمد بن عثمان فرمودند: «فِی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ لِی أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»؛ از این روایت می‌توانیم چنین برداشت کنیم که یکی از معانی اسوه بودن حضرت زهرا برای امام زمان، یعنی ایشان سرمشق در حکومت اهل‌بیت در زمان ظهور خواهند بود. در زمان رجعت اهل‌بیت نیز اسوه و سرمشق حکومت، حضرت زهرا هستند.

روایتی منسوب به امام عسکری علیه السلام که در کتاب اطیب البیان وارد شده نیز مؤیّد همین مطلب است. «نَحنُ‏ حُجَجُ‏ اللّه عَلی خَلقِهِ، وَ جَدَّتِنا فاطِمَة حُجّةٌ اللّه عَلینا؛ ما حجّت‌های خداوند بر مردم هستیم و مادرمان حضرت فاطمه (س) حجت خدا بر ما هستند. مفهوم این روایت در روایات دیگری آمده است.

بزرگان و عرفا معتقدند کسی که در حل مشکلاتش دنبال راه چاره و برطرف کردن آن است روزانه ۵۳۰ مرتبه «اللهم صل علی فاطمه و ابیها و بعلها و بنیها والسر المستودع فیها بعدد ما احاط به علمک» را بخواند.

حضرت امام(ره) در برخی از پیامها و سخنرانیهای خود به ترسیم و توصیف شخصیت جاودانه فاطمه زهرا(س) پرداخته اند، اما به این نکته نیز باید توجه داشت که آنچه بیان کرده اند تنها اشاره به بخشی از فضایل بی پایان و وصف ناشدنی زهرای مرضیه(س) است، نه تبیین همه آن، که اصولا از قدرت بشر خارج است، و به کلام امام(ره) نیز در این باره خواهیم پرداخت.

اینک سخنان حضرت امام(ره) را تحت عناوینی چند به شما خواننده گرامی تقدیم می داریم:

1 - فاطمه(س) مایه افتخار

در دنیایی که در آن زندگی می کنیم، از گذشته تا حال، انسان ها بر حسب دیدگاه خود از جهان و انسان و زندگی، به اشیاء یا اشخاصی افتخار می کرده اند و آنها را مایه فخر و مباهات خود دانسته اند، اما حضرت امام(ره) فاطمه زهرا(س) را مایه افتخار می دانند، ببینیم چه کسانی به زهرای مرضیه(س) افتخار می کنند.

الف) افتخار جهان هستی

امام(ره): روز پر افتخار ولادت زنی[است] که از معجزات تاریخ و افتخارات عالم وجود است.

زنی که عالم به او افتخار دارد.

ب) افتخار خاندان وحی

امام(ره): زنی که افتخار خاندان وحی، و چون خورشیدی بر تارک اسلام می درخشد.

تاریخ اسلام گواه احترامات بی حد رسول خدا(ص) به این مولود شریف است.

ج) افتخار پیروان او

امام(ره): برای زن ها کمال افتخار است که روز تولد حضرت صدیقه را روز زن قرار داده اند، افتخار است و مسؤولیت.

2 - فاطمه(س) تجلی کمال انسان

امام (ره): تمام هویت انسانی در او جلوه گر است.

تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است در فاطمه زهرا(س) جلوه کرده و بوده است.

یک انسان به تمام معنی انسان، تمام نسخه انسانیت، تمام حقیقت زن، تمام حقیقت انسان،... تمام حیثیت زن، تمام شخصیت زن فردا [روز میلاد] موجود شد.

تمام هویت های کمالی که در انسان متصور است و در زن تصور دارد، تمام، در این زن است.

نکته: حضرت امام(ره) در بیان اینکه چرا در آیه (انا انزلناه) به شکل جمع ذکر شده است فرموده اند: بدانکه نکته آن تفخیم مقام حق تعالی به مبدئیت تنزیل این کتاب شریف است... بعبارت دیگر این صحیفه نورانیه [قرآن کریم] صورت اسم اعظم است چنانچه انسان کامل نیز صورت اسم اعظم است، بلکه حقیقت این دو در حضرت غیب یکی است و در عالم تفرقه از هم بحسب صورت متفرق [هستند].

نتیجه: با توجه به اینکه حضرت امام(ره)، حضرت زهرا را انسان کامل معرفی نموده اند و از سویی انسان کامل را صورت اسم اعظم می دانند، نتیجه می گیریم که:

"حضرت زهرا(س) صورت اسم اعظم الهی است ".

معمولاً نوع نگرش ما به تاریخ زندگانی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها مبتنی بر سیره اخلاقی و رفتاری آن بانوی بزرگوار و در صورت کلی نگرشی مبتنی بر نگاه تاریخی است. در این نگاه، آن بزرگوار شخصیتی است که با خلقتی عجیب پا به دنیا گذاشت و یار و یاور پدر بزرگوارشان رسول خدا صلی الله علیه و آله در مصائب و خوشی‌ها بود. پس از مدتی به ازدواج امیرالمؤمنین علیه‌السلام در آمد و از خود دو فرزند دختر و دو فرزند پسر بر جای گذاشت؛ آن زمان هم که حق امیرالمؤمنین (ع) در خلافت غصب شد، به دفاع از حریم ولایت شتافت و در این مسیر به شهادت رسید.

اما وقتی از منظر معرفتی به آن وجود مقدس نگریسته شود، فاطمه زهرا سلام‌الله علیها موجودی ازلی و نوری ابدی‌ است که پس از رسول‌الله صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه‌السلام، عالی‌ترین و با فضیلت‌ترین بشر از اولین و آخرین است. مثلاً آن دسته از مقام‌های حضرت زهرا سلام‌الله علیها که دربارۀ مقام ایشان در قیامت مطرح شده، به گونه‌ای ویژه در روایات ما منعکس شده است به گونه‌ای که با مطالعه این روایات درمی‌یابیم گویا تمام بستر قیامت بر مدار این بانوی بزرگوار می‌چرخد و حقیقت امر هم جز این نیست؛ قیامتی که بناست تکلیف تمام خلایق از ابتدا تا انتهای عمر دنیا و نیز جایگاهشان مشخص شود. در ادامه به روایتی در این زمینه اشاره می‌شود.

از امام باقر(ع) روایت شده «فاطمه سلام‌الله علیها بر در جهنم توقفى دارند، چون روز قیامت شود، بین دیدگان هر شخصى نوشته مى‌‏شود که او مؤمن است یا کافر؛ بسا شخصى را که دوستدار اهل‌بیت پیامبر است، مى‌‏آورند و به واسطه کثرت گناهانش امر مى‏‌شود وى را در آتش بیندازند. فاطمه سلام‌الله علیها بین دو دیدگانش را مى‏‌خواند که نوشته او محب اهل‌بیت است. به درگاه پروردگار عرض مى‏‌کند: پروردگارا، تو مرا فاطمه نام نهادى و وعده داده‌‏اى هرکه من و ذرّیه‌‏ام را دوست بدارد، از آتش دوزخ بر حذر دارى و وعده تو حقّ بوده و تخلّف‌پذیر نیست. إِلَهِی وَ سَیِّدِی سَمَّیْتَنِی فَاطِمَةَ وَ فَطَمْتَ بِی مَنْ تَوَلَّانِی وَ تَوَلَّى ذُرِّیَّتِی مِنَ النَّارِ وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ‏ لا تُخْلِفُ الْمِیعاد»

خداوند عزّ و جل مى‏‌فرماید: اى فاطمه تو راست مى‌‏گویى، من نام تو را فاطمه نهاده‌‏ام و وعده داده‌‏ام که هرکه محبّت و ولایت تو و فرزندانت را داشته باشد، از آتش جهنم جدایش کنم. وعده من حقّ بوده و خلف وعده نخواهم کرد و این که به بنده‌‏ام امر کردم به جهنّم برود به خاطر آن بود که تو او را شفاعت کنى و من شفاعت تو را پذیرفته تا موقعیت و منزلت تو در پیش من براى فرشتگان و رسولان معلوم شود؛ پس هرکه را که دیدى بین دیدگانش مؤمن نوشته شده، دستش را بگیر و به بهشت داخل کن.
صَدَقْتِ یَا فَاطِمَةُ إِنِّی سَمَّیْتُکِ فَاطِمَةَ وَ فَطَمْتُ بِکِ مَنْ أَحَبَّکِ وَ تَوَلَّاکِ وَ أَحَبَّ ذُرِّیَّتَکِ وَ تَوَلَّاهُمْ مِنَ النَّارِ وَ وَعْدِیَ الْحَقُّ وَ أَنَا لَا أُخْلِفُ الْمِیعَادَ وَ إِنَّمَا أَمَرْتُ بِعَبْدِی هَذَا إِلَى النَّارِ لِتَشْفَعِی فِیهِ فَأُشَفِّعَکِ وَ لِیَتَبَیَّنَ لِمَلَائِکَتِی وَ أَنْبِیَائِی وَ رُسُلِی وَ أَهْلِ الْمَوْقِفِ مَوْقِفُکِ مِنِّی وَ مَکَانَتُکِ عِنْدِی فَمَنْ قَرَأْتِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مُؤْمِناً فَخُذِی بِیَدِهِ وَ أَدْخِلِیهِ الْجَنَّة. (علل الشرائع، ج‏1، ص179)

حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها نه‌تنها مادر اهل بیت علیهم‌السلام، بلکه مادری مهربان برای تمامی امت اسلام بودند. ویژگی‌های انسانی و روحیه مشفقانه ایشان به‌طور آشکار در نحوه برخورد با مؤمنان و شیعیان نمود پیدا می‌کند. حضرت زهرا (س) در کنار مقام علمی و معنوی خود، همواره دلسوز و نگران حال مسلمانان، به‌ویژه شیعیانشان بودند و دعای خیر و رحمت خداوند برای آن‌ها را از خداوند می‌خواستند. این دلسوزی ایشان نه تنها محدود به دوران حیاتشان بود، بلکه حتی پس از رحلتشان نیز در روایات و دعاهای مختلف به‌خوبی مشهود است.

اگر بخواهیم به صورت دسته‌بندی شده به برخی از رفتارهای آسمانی حضرت زهرا سلام الله علیها اشاره کنیم، می‌توانیم ویژگی‌هایی چون ایثار، تقدم دیگران در دعا، شفاعت مؤمنان و تربیت معنوی را به‌طور ویژه مطرح کنیم. حضرت زهرا سلام الله علیها همواره در رفتارهای خود ایثار را در اولویت قرار می‌دادند. ایشان در شرایطی که خود به شدت نیازمند حمایت و توجه بودند، تمام دغدغه‌شان به خیر و سعادت دیگران بود. این ایثار و فداکاری در همه ابعاد زندگی ایشان مشهود بود، به‌ویژه در زمینه کمک به فقرا و نیازمندان و نیز در زمینه حمایت از اهل بیت و مسلمانان در شرایط سخت. حضرت زهرا سلام الله علیها در بسیاری از دعاهای خود، در درجه اول برای دیگران دعا می‌کردند و خود را آخرین اولویت قرار می‌دادند، که نشان از روحیه بلند و مهربانی ایشان داشت.

همچنین، حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان شفیعه‌ای برای مؤمنان شناخته می‌شوند. ایشان در دعاهای خود از خداوند می‌خواستند که شیعیانشان را مورد رحمت و مغفرت قرار دهد و همواره در پی شفاعت برای امت اسلام بودند، حتی وجه تسمیه‌ی آن بانوی بزرگوار به «فاطمه» از آن صفات زلالشان سرچشمه می‌گیرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره سرّ نامگذاری فاطمه فرمود: فَطَمَتْ‏ شِیعَتَهَا مِنَ النَّار؛ یعنی شیعیانش را از آتش منقطع می‌کند. در حدیثی از امام محمد باقر علیه‌السلام ضمن بیان برخی رویدادهای قیامت فرمود، در آن زمان فاطمه سلام الله علیها خطاب به خداوند می‌فرماید «پروردگارا، تو مرا فاطمه نام نهادى و وعده داده‌‏اى هرکه من و ذرّیه‌‏ام را دوست بدارد، از آتش دوزخ بر حذر دارى و وعده تو حقّ بوده و تخلّف‌پذیر نیست. إِلَهِی وَ سَیِّدِی سَمَّیْتَنِی فَاطِمَةَ وَ فَطَمْتَ بِی مَنْ تَوَلَّانِی وَ تَوَلَّى ذُرِّیَّتِی مِنَ النَّارِ وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ‏ لا تُخْلِفُ الْمِیعاد» خداوند عزّ و جل در پاسخ ایشان مى‏‌فرماید: اى فاطمه تو راست مى‌‏گویى، من نام تو را فاطمه نهاده‌‏ام و وعده داده‌‏ام که هرکه محبّت و ولایت تو و فرزندانت را داشته باشد، از آتش جهنم جدایش کنم.» (علل الشرائع، ج‏1، ص179)

تربیت معنوی حضرت زهرا سلام الله علیها نیز یکی از ویژگی‌های برجسته ایشان بود. ایشان به‌عنوان مادری فداکار و مربی‌ای نمونه، همواره در کنار تربیت فرزندانشان، که از بزرگ‌ترین انسان‌های تاریخ اسلام شدند، به تربیت روحی و معنوی دیگر مؤمنان نیز توجه دارند و این توجه منحصر به حیات مادی ایشان نیست بلکه ما معتقدیم ائمه علیهم‌السلام که خود به مقام شهادت رسیدند، زنده‌اند بلکه تمام افلاک از جانب خداوند در اختیار ایشان است و انسان مؤمن با توسل به درگاه ایشان، اثرات مثبت معنوی و تربیتی دریافت می‌کند، لذا امام صادق علیه‌السلام فرمود «إِنَّ أَطْفَالَ شِیعَتِنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ تُرَبِّیهِمْ‏ فَاطِمَة».

این ویژگی‌ها نشان از آن دارد که حضرت زهرا سلام الله علیها ضمن جایگاه والایی که نزد خداوند دارند، متکفل تربیت مشفقانه‌ی شیعیان‌شان هستند و با روحیه‌ای مادرانه نیازهای تربیتی آنان را پاسخ می‌دهند و لذا ضروری است به آن وجود مقدس توجه بیشتری داشته باشیم تا ایشان از جانب خداوند عنایات خاص خود را بر ما مبذول بدارند.

مرحوم آیت الله محمدعلی ناصری از اساتید اخلاق حوزه در یکی از دروس اخلاق خود به موضوع «محبت و بندگی خدا در سایه اطلاعت از اهل بیت علیهم السلام» پرداختند که متن آن بدین شرح است:

زیربنای بندگی خدا محبت است. هرچه در عالم هستی داریم، ریشه‌اش در محبت، انس، و علاقه به خداست. حتی زیر بنای خوف و رجا نیز بر اساس محبت و غضب است. محبت از معرفت نشأت می‌گیرد؛ مثلاً چون من حضرت عزرائیل را نمی‌شناسم، ترسی از او ندارم، اما اگر او را بشناسم، ترس خواهم داشت.

محبت و عمل صالح؛ کلید محبت الهی

قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا»؛ یعنی کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام می‌دهند، خداوند رحمان محبت فراوانی به آنان می‌دهد.

کسانی که به مبدأ و معاد ایمان دارند، حتی اگر این ایمان را به طور اجمالی و فطری پذیرفته باشند، به این باور می‌رسند که خالقی دارند که آنها را می‌آفریند و می‌میراند. این اعتقاد، یک عمل قلبی است.

سپس در قرآن آمده است که کسانی که عمل صالح انجام می‌دهند یعنی با اعضا و جوارح خود به عمل نیکو پرداخته و واجبات را انجام داده و محرمات را ترک می‌کنند، خداوند چنین بنده‌ای را بسیار دوست می‌دارد.

واژه «وُد» در لغت به معنای محبت فراوان است؛ یعنی خداوند چنین بنده‌ای را به شدت دوست دارد و از علم و سایر صفات خود به او می‌دهد.

تعجبی ندارد که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمودند: «مَن کانَ لله کان اللهُ له»، همچنین فرمودند: «مَنْ أَخْلَصَ لِلّهِ أَرْبَعِینَ صَباحًا ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ».

یعنی هر کس چهل روز گناه نکند، خداوند چشمه‌های حکمت را از قلبش به زبانش جاری می‌کند، به‌گونه‌ای که مستجاب‌الدعوه می‌شود، مانند سلمان فارسی که هر چه پیامبر می‌فرمود، عمل می‌کرد.

توسل به اهل بیت(ع)؛ راهی برای افزایش محبت

حال، ما کمی از معرفت به خدا و حقیقت‌های دینی برخورداریم و مقداری هم خوف و رجا داریم، اما سوال اینجاست که چگونه می‌توانیم محبت خود را افزایش دهیم؟ راهش این است که به خانه اهل بیت علیهم‌السلام برویم.

در زیارت جامعه کبیره آمده است: «مَنْ أَرَادَ اللّهَ بَدَأَ بِکُمْ»، یعنی هر کسی که می‌خواهد به سوی خدا برود، باید از اهل بیت آغاز کند.

خدایی که اهل بیت معرفی کرده‌اند، باید مورد پذیرش قرار گیرد تا به سعادت رسید.

امام باقر علیه‌السلام نیز فرمودند: «بِنا عُرِفَ اللّه»، یعنی خدا از طریق ما شناخته می‌شود؛ خدایی که دیگر ادیان مانند یهود و نصاری معرفی کرده‌اند، خدا نیست، بلکه مخلوق است.

این عبارت «بنا» که مقدم بر «عرف» آمده است، نشان می‌دهد که تنها از طریق اهل بیت می‌توان به سوی خدا رفت، زیرا آنها هستند که خدا را به درستی شناخته‌اند.

توبه واقعی و آغاز مسیر جدید

در برخی روایات آمده است که بعثت پیامبر صلی‌الله علیه و آله در برخی عوالم چهل و چهار هزار سال طول کشید و در تمامی آن عوالم، او معرِّف خدا بود.

در واقع، تمام حقیقت‌ها در محبت است و محبت از توسل به اهل بیت علیهم‌السلام و اطاعت از اوامر و نواهی خداوند نشأت می‌گیرد و به تدریج بیشتر می‌شود.

اگر تاکنون راه درست را نرفته‌ایم، باید دو رکعت نماز بخوانیم و توبه واقعی کنیم.

اگر توبه واقعی باشد، خداوند گناهان را می‌بخشد و پرونده جدیدی برای ما می‌گشاید. او شیاطین را از ما دور می‌کند و اگر بیشتر تلاش کنیم، گناهان با عمل صالح جبران می‌شود تا در قیامت به خاطر خالی بودن پرونده شرمنده نشویم. سزاوار است که با چنین خدایی دوست باشیم.

اهل بیت علیهم السلام؛ وجه‌الله و واسطه شناخت خدا

در اصول کافی از معصوم علیه‌السلام نقل است که اگر خدا می‌خواست خودش را بی‌واسطه معرفی کند، این کار را می‌کرد؛ اما اهل بیت را به‌عنوان واسطه معرفی کرد، چون آنها صورت خدا هستند و وجه‌الله محسوب می‌شوند.

در آیه شریفه «کُلُّ مَن عَلَیها فَان وَ یبقی وَجْهُ رَبِّک ذوالجَلاَلِ وَالإکْرَامِ»، آمده است که همه چیز از بین می‌رود و تنها وجه خدا باقی می‌ماند.

«وجه» در این آیه به معنای «صورت» است، زیرا هر کسی با صورتش شناخته می‌شود. البته خداوند جسم ندارد، بلکه وجه به معنای معرف است.

هر کسی که خدا را می‌خواهد بشناسد، باید اهل بیت را بشناسد؛ چرا که آنها وجه‌الله هستند. به‌ویژه در شب‌های مبارک، هر چه می‌خواهید، از اهل بیت بخواهید.

در پی سقوط حکومت بشار اسد و روی کار آمدن «هیئت تحریرالشام»، رهبر این گروه متعهد شده است که جناح‌های مسلح موجود را منحل کرده و این افراد را در یک «ارتش ملی» تازه تشکیل شده تحت نظارت یک وزارت دفاع متحد ادغام کند. با این حال نگرانی‌هایی در مورد هسته تشکیل‌دهنده این ارتش وجود دارد.

 «احمد الشرع» رهبر هیئت تحریرالشام که معمولا با لقب جنگی خود موسوم به «ابومحمد الجولانی» شناخته می‌شود، از چشم‌انداز سوریه پس از اسد پرده‌برداری کرده است. در پی روی کار آمدن این گروه با فروپاشی نظام بشار اسد، جولانی متعهد شده است که جناح‌های مسلح موجود را منحل کرده و این افراد را در یک ارتش ملی تازه تشکیل شده تحت نظارت یک وزارت دفاع متحد ادغام کند.

او تأکید کرد که این تجدید ساختار، اقتدار نظامی را متمرکز می‌کند، حاکمیت قانون را اجرا می‌کند و تضمین می‌کند که تسلیحات صرفا در دست دولت باقی بماند.

جولانی این گذار را به عنوان تغییری از طرز فکر «اپوزیسیون» به «حکومت» بیان و تصریح کرد: «ما باید ذهنیت دولت را اتخاذ کنیم، نه ذهنیت اپوزیسیون.» او همچنین متعهد شده است که بقایای دستگاه امنیتی نظام قبلی را از بین ببرد و این نشان‌دهنده یک گسست قاطع با گذشته اقتدارگرایانه سوریه و تعهد به بازسازی نهادهای آن است.

«احمد شراوی» تحلیلگر بنیاد «دفاع از دموکراسی‌ها» با این مقدمه می‌نویسد که اکنون سؤال مهم این است که چه کسی هسته اصلی این ارتش ملی جدید را تشکیل خواهد داد؟

در طول ۱۳ سال جنگ داخلی سوریه، صدها جناح شبه‌نظامی ظهور کردند که هر کدام مخالف بشار اسد بودند، اما در ایدئولوژی، چشم‌انداز آینده سوریه، وفاداری‌های خارجی و ترکیب قومی و مذهبی به شدت با یکدیگر تفاوت داشتند. با وجود این تفاوت‌ها، هدف مشترک این جناح‌ها برکناری نظام اسد بود، البته از طریق روش‌ها و استراتژی‌های مختلف.

 

 

در مراحل اولیه درگیری، «جنبش افسران آزاد» در سال ۲۰۱۱ شکل گرفت که توسط سربازان فراری از ارتش اسد تأسیس شد. این جنبش بعدا در «ارتش آزاد سوریه» (FSA)، ائتلافی از گروه‌های رادیکال سکولار و اسلام‌گرا ادغام شد. در کنار ارتش آزاد، جناح‌های افراطی ایدئولوژیک‌تر از جمله «جبهه النصره» (یکی از شاخه‌های القاعده) و «احرار الشام» یک جناح اسلام‌گرا با نفوذ قابل توجهی، برجسته شدند.

«نیروهای سوریه دموکراتیک» (قسد) هم با تشکیل یک اتحاد چند قومیتی و مذهبی به شهرت رسیدند. این گروه تحت سلطه گروه‌های کُردی مانند «یگان‌های مدافع خلق» (ی‌پ‌گ) و یگان‌های مدافع زنان (ی‌پ‌ژ)، وابسته به «حزب اتحاد دموکراتیک کُرد» (پ‌ی‌د)، شاخه سوری «حزب کارگران کردستان» (پ‌ک‌ک) است.

با تداوم جنگ، جناح‌های دیگری ظاهر شدند که اغلب از گروه‌های قبلی منشعب ‌شده یا با آنها همسو می‌شدند. این‌ها شامل «تیپ‌های ترکمن سوریه» نماینده اقلیت ترکمن سوریه بود و «ارتش آزاد سوریه» تحت حمایت ترکیه، ائتلافی از مبارزان عرب و ترکمن که از سال ۲۰۱۷ توسط ترکیه حمایت می‌شود و بعدا به‌عنوان «ارتش ملی سوریه» سازماندهی مجدد شد.

 در جنوب سوریه، «ارتش آزاد سوریه» تحت حمایت ایالات متحده ظهور کرد که عمدتا در منطقه «التنف» فعالیت می‌کرد و به‌عنوان نیروی مخالف دوفاکتو در آن منطقه فعالیت می‌کرد.

آخرین حمله مخالفان مسلح که با تسلط سراسری و فروپاشی حکومت بشار اسد به اوج خود رسید، ظهور «اتاق عملیات جنوب» را نشان داد. این ائتلاف گروه‌های مسلحی را گرد هم می‌آورد که از آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ فعال بوده‌اند. بسیاری از آنها قبلا در روند آشتی با میانجیگری روسیه در سال ۲۰۱۸ شرکت کرده بودند.

از جمله مؤلفه‌های اصلی آن، «تیپ ۸» که قبلا به‌عنوان «جوانان نیروهای سنت» شناخته می‌شد و «کمیته مرکزی» هستند، که هر دو آنها در طول درگیری، بارها بیعت‌های خود را تغییر داده‌اند.

 

 

وظیفه متحد کردن این گروه‌های نامتجانس در یک ارتش ملی منسجم و حرفه‌ای، با موانع بزرگی روبرو است. فراتر از آشتی دادن و حل‌وفصل اختلافات ایدئولوژیک، قومی و سیاسی، این امر مستلزم از بین بردن وفاداری عمیق به حامیان خارجی و حل و فصل نارضایتی‌های محلی است.

هر ارتش متحد همچنین باید با میراث مدل‌های حاکمیتی رقابتی که توسط جناح‌های مختلف در سرزمین‌های مربوطه ایجاد شده‌اند، که هر یک ساختار اداری و سلسله مراتب نظامی خاص خود را دارند، مقابله کند. بدون پرداختن به این شکاف‌های اساسی و تقویت چشم‌اندازی مشترک برای آینده سوریه، تلاش‌ها برای ایجاد یک نیروی متحد در معرض خطر تداوم چندپارگی است که این درگیری را تعریف کرده است.

چالش مهم دیگر، در حضور قابل‌توجه جنگجویان خارجی غیر سوری در صفوف هیئت تحریرالشام نهفته است. برای رسیدگی به سرنوشت این افراد نیاز به یک سیاست قاطع است، زیرا مردم سوریه به طور فزاینده‌ای نسبت به خارجی‌ها بی‌تحمل شده‌اند.

در حالی که هیئت تحریرالشام بعید است استراتژی بشار اسد برای استفاده از نیروهای خارجی برای حفظ اقتدار خود را تکرار کند، حضور چنین گروه‌هایی در صفوف آن نگرانی‌های جدی در مورد نقش آینده آنها در دوران پس از اسد ایجاد می‌کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که جولانی آماده اعطای تابعیت سوری به نیروهای خارجی است که بیش از پنج سال در این کشور اقامت داشته‌اند و این موضوع را پیچیده‌تر می‌کند.

یک سوال مهم بی پاسخ مانده است؛ آیا جولانی صدها هزار سرباز حکومت اسد را در ارتش ملی مورد نظر خود خواهد گنجاند یا اینکه این افراد از شرکت در آن منع خواهند شد؟

برای چندین دهه، خدمت سربازی در سوریه اجباری بود و «ارتش عربی سوریه» به شدت توسط سربازان وظیفه حمایت می‌شد. ارتش عربی سوریه توسط «نیروهای دفاع ملی» که گروهی متشکل از علوی‌ها، شیعیان، مسیحیان و دروزی‌هاست، در سال ۲۰۱۲ ایجاد و تقویت شد. نیروهای دفاع ملی به‌عنوان ستون فقرات پیاده‌نظام ارتش سوریه خدمت کرد، اما در درجه اول به نظام اسد وفادار بود تا هر هدف ملی.

از ۱۵ دسامبر، هیئت تحریرالشام روند خلع سلاح سربازان و اعضای سابق ارتش عربی سوریه (نیروهای مسلح سوریه) را آغاز کرده است و به آنها از بابت خدمت در زمان اسد، عفو می‌دهد. با این حال، گزارش‌های اولیه حاکی از آن است که این خلع سلاح سربازان وظیفه ارتش سوریه را هدف قرار می‌دهد؛ افرادی که تحت تهدید به زندان مجبور به خدمت شدند. این سربازان وظیفه، که به‌عنوان شرکت کنندگان ناخواسته در جنگ اسد تلقی می‌شدند، به طور بالقوه می‌توانند در یک چارچوب نظامی یکپارچه ادغام شوند که با اعلامیه‌های قبلی جولانی در مورد مصالحه همسو باشد.

 

 

چالش بزرگ‌تر راجع به افسران بلندپایه ارتش سوریه و نیروهای دفاع ملی است که بعید به نظر می‌رسد به دلیل تفاوت‌های ایدئولوژیکی و فرقه‌ای به نیروهای تحریرالشام بپیوندند. جهت‌گیری اسلامی هیئت تحریرالشام، تحت سلطه جناح‌های سنی، شکاف را بیشتر می‌کند، زیرا این افسران و نیروهای مذکور عمدتا از جوامع اقلیت وفادار تاریخی به نظام اسد هستند.

در حالی که جولانی بر تمایل خود برای آشتی با کسانی که سلاح‌های خود را تسلیم می‌کنند تأکید کرده است، او همچنین موضع قاطع خود را مبنی بر «مشارکت اعضای ارتش سوریه در جنایات علیه مردم» سوریه حفظ کرده است.

برای سیاستگذاران ایالات متحده، باید به مرحله بعدی روند انتقالی سوریه، به‌ویژه در مورد ادغام یک ارتش متحد، توجه دقیق شود.

«احمد شراوی» تحلیلگر بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها معتقد است: «در حالی که هیئت تحریرالشام همچنان به‌عنوان یک سازمان «تروریستی» خارجی شناخته می‌شود و علی‌رغم گزارش‌هایی که حاکی از آن است که ایالات متحده ممکن است تحت شرایط خاص آن را از فهرست مذکور خارج کند، بسیار مهم است که در مورد سایر گروه‌های «تروریستی» فعال در سوریه که ممکن است در ارتش جدید گنجانده شوند، هوشیار باشیم. علاوه بر این، تحلیلگران باید به گروه‌هایی که در حال حاضر در فهرست تحریم‌های آمریکا نیستند، اما به دلیل وفاداری خارجی‌شان تهدید هستند، مانند گروه‌هایی که با روسیه مرتبط هستند، توجه کنند.»

یکی از نگرانی‌های اخیر، نشستی است که جولانی با نمایندگان ارتش ملی سوریه تحت حمایت ترکیه در ۱۶ دسامبر برگزار کرد که شامل «محمدحسین الجاسم» معروف به «ابوامشه» هم بود. ابوامشه در سال ۲۰۲۲ توسط وزارت خزانه داری آمریکا به دلیل دخالت مستقیمش در نقض حقوق بشر، از جمله آواره کردن اجباری ساکنان کُرد از عفرین، تصرف اموال آنها و دست داشتن در آدم‌ربایی و اخاذی از غیرنظامیان محلی تحریم شد.