روزی سلطان محمّد خدابنده بر همسر خود خشم گرفت و در یک جلسه او را سه طلاقه کرد؛ ولی به دلیل علاقۀ بسیاری که به وی داشت, خیلی زود از کردارِ خویش پشیمان شد و به همین خاطر عالمان سنی را دعوت نمود و از آنان مشورت خواست. آنها گفتند: هیچ راهی وجود ندارد، مگر این که نخست فرد محلّل (فردی غیر از سلطان) با او ازدواج کند, سپس مجدداً سلطان میتواند با او ازدواج کند.
سلطان گفت: برای من پذیرشِ این امر، بسیار سخت است. آیا راه دیگری وجود ندارد؟ شما علما در بسیاری از مسائل با یکدیگر اختلافِ نظر دارید , فقط در همین یک مسئله همه باهم اتفاق نظر دارید؟! گفتند : بله.
در این هنگام یکی از مشاوران اجازۀ سخن خواست و اظهار داشت:  جناب سلطان! در شهر علامه ای زندگی میکند که چنین طلاقی را باطل میداند، خوب است او را نیز احضار نموده و نظر او را جویا شوید.(منظورِ وی، علامه حلی بود.)
 
عالمان سنی بر آشفتند و گفتند: آن عالم، رافضی مذهب بوده و رافضیان, افرادی کم عقل و بی خِرَد میباشند و اصلا در شأنِ سلطان نیست که چنین فردی را به حضور بپذیرد.
سلطان گفت: به هر حال دیدن او خالی از فایده نیست و دستور داد علامه حلی را در محضر او احضار نمایند.
وقتی علامه وارد مجلس سلطان محمّد خدابنده شد, علمای مذاهب چهارگانه ی اهل سنت نیز در آن جلسه حاضر بودند.
علامه بدون هیچ ترس و واهمه ای نعلینِ (کفش) خود را به دست گرفت و خطاب به همۀ حاضران سلام کرد و آنگاه یک راست به سمت سلطان رفت و در کنار او نشست. عالمان سنی رو به سلطان کرده و گفتند :   دیدید؟ ما نگفتیم شیعیان, افرادی سبک سر و بی عقل میباشند؟! سلطان گفت: او عالِم است.
دربارۀ رفتار او از خودش سؤال کنید. آنها به علامه گفتند: چرا به سلطان سجده نکردی و آداب تشریفاتِ حضور را به جا نیاوردی؟ علامه گفت: رسولِ خدا از هر سلطانی برتر و بالاتر بود و کسی بر او سجده نکرد، بلکه فقط به آن حضرت سلام میکردند و خدای تعالی نیز فرموده است :
 
(چون داخل خانه ای شدید به یکدیگر سلام کنید، سلام و درودی که نزد خداوند مبارک و پاک است.)
 
از سوی دیگر به اتفاق ما و شما، سجده برای غیر خدا حرام است.
پرسیدند: چرا جسارت کردی و کنار سلطان نشستی؟ علامه پاسخ داد: چون جای دیگری برای  نشستن نبود و از طرفی سلطان و غیرسلطان با یکدیگر مساوی اند و این جسارت به محضر سلطان نیست. پرسیدند: چرا کفش های خود را به داخل مجلس آوردی؟ آیا هیچ آدم عاقلی در محضرِ سلطان و چنین مجلسی این گونه رفتار میکند؟علامه گفت: ترسیدم حَنَفی ها کفش هایم را بدزدند همانگونه که ابوحنیفه، نعلینِ رسول اکرم را دزدید. علمای حنفیِ حاضر در آن مجلس برآشفتند و فریاد زدند : چرا دروغ میگویی؟ این تهمت است. ابوحنیفه کجا و زمان پیامبر کجا؟ ابوحنیفه صد سال پس از پیامبر تازه به دنیا آمد. علامه گفت: ببخشید اشتباه از من بود.
احتمالا شافعی , نعلینِ پیامبر را سرقت کرده است. این بار صدای شافعی ها درآمد که شافعی در روز مرگِ ابوحنیفه و دویست سال پس از شهادت پیامبر دیده به جهان گشوده است
علامه گفت: چه میدانم! شاید کار مالِک بوده است. علمای مالکی هم مثل حنفی ها و شافعی ها و به همان شیوه اعتراض کردند. علامه گفت:  
پس فقط احمد بن حنبل میماند.قطعا سارق احمد بن حَنبل است. حنبلی ها هم برآشفتند و به اعتراض و انکار پرداختند.
 در این لحظه علامه رو به سلطان کرد و گفت : جناب سلطان! ملاحظه کردید که اینان اقرار کردند هیچ یک از رؤسای این مذاهبِ چهارگانۀ اهل سنت در زمان حیات رسول خدا حاضر نبوده اند و حتی صحابۀ آن حضرت را هم ندیده اند...
سلطان گفت: آیا این حرف صحیح است؟ عالمان سنی گفتند: بله هیچ یک از این چهار نفری (که رئیس مذاهب اهل سنت میباشند), رسول خدا و صحابۀ آن حضرت را درک نکرده اند. آنگاه علامه گفت : ولی ما شیعیان , پیرو آن آقایی هستیم که به منزلۀ نَفس و جانِ رسول خدا بود و از کودکی در دامان پیامبر پرورش یافت و بارها و بارها از سوی آن حضرت به عنوان وصی و جانشین رسول خدا معرفی شد.
سلطان که متوجه حقانیت مذهب شیعه شده بود  پرسید: نظر شیعه دربارۀ این طلاق چیست؟ علامه پرسدید: آیا جنابعالی طلاق را در سه مجلس و در محضر دو نفرِ عادل , جاری نموده اید؟ سلطان گفت: نه! علامه گفت:   در این صورت طلاق باطل میباشد چون فاقد شرایط صحت است. آنگاه سلطان محمّد خدابنده به دست علامه شیعه شد و به حاکمان شهرهای تحت فرمانش نامه نوشت که از این پس با نام ائمۀ دوازدهگانه ی شیعه خطبه بخوانند و به نام ائمە ی اطهار , سکه ضرب کنند و نام آنان را بر در و دیوار مساجد و مشاهد مشرفه حک نمایند.

ولایت و امامت اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ به ویژه حضرت امام علی ـ علیه السّلام ـ در آیات متعدد قرآن كریم مورد تأكید و سفارش قرار گرفته است، در آیه‌ی ۶۷ سوره‌ مائده ـ كه به آیه تبلیغ معروف است ـ خداوند متعال به پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ دستور ابلاغ امامت و ولایت حضرت علی بن ابی طالب را پس از خویش می‌دهد، و می‌فرماید: یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرِین ای پیامبر! آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است كاملاً (به مردم) برسان و اگر نكنی، رسالت او را انجام نداده‌ای، خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می‌دارد و خداوند جمعیت كافران (لجوج) را هدایت نمی‌كند.

حضرت امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: خداوند متعال به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ وحی كرده بود كه علی را جانشین خود گرداند، ولی نگران بود كه این كار بر گروهی گران آید، تا اینكه این آیه نازل شد ...(۱)

بنابراین، آیه یاد شده به مناسبت ولایت امام علی ـ علیه السّلام ـ و دستور ابلاغ آن به پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است، برخی از مفسران اهل تسنن معتقدند كه آیه‌ی یاد شده درباره‌ی روز غدیر خم به مناسبت ولایت و امامت امام علی ـ علیه السّلام ـ بر پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است.(۲)

همه‌ مفسران شیعه نیز معتقدند كه بر اساس روایات فراوان، آیه‌ یاد شده درباره‌ روز غدیر و به مناسبت ولایت و امامت حضرت امام علی ـ علیه السّلام ـ بر پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است.(۳)

از جمله آیات دیگر مورد اشاره، آیه‌ سوم سوره‌ مائده است كه معروف و مشهور به آیه اكمال می‌باشد، خداوند متعال در آیه‌ی یاد شده می‌فرماید: ... الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ كَفَرُوا مِنْ دِینِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِینا... امروز كافران از (زوال) آیین شما، مأیوس شدند، بنابراین از آنها نترسید و از (مخالفت) من بترسید، امروز دین شما را كامل كردم، و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم ... .

كافران و منافقان اسلام را قائم به شخص پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌دیدند، و منتظر بودند كه با از میان رفتن آن حضرت، وضعیت به حالت قبل از اسلام برگردد، هنگامی كه دیدند با معرفی مردی كه از نظر علم و تقوا و شجاعت و عدالت و قدرت و ... بعد از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بی‌نظیر بود، مأیوس شدند.

بر اساس عقیده‌ تمام مفسران شیعه، و برخی از مفسران اهل تسنّن آیه ۳ سوره‌ی مائده (آیه‌ی اكمال) در روز غدیر‌خم و به مناسبت معرفی امامت و ولایت امام علی ـ علیه السّلام ـ بر پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است، چنان كه خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» معتقد است كه آیه‌ ۳ سوره‌ مائده درباره‌ ولایت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نازل شده است، و پس از معرّفی آن حضرت به وسیله‌ پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ خلیفه‌ دوم خدمت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ رسید و عرض كرد: بخ، بخ لك یابن ابی طالب اصبحت مولای و مولی كل مسلم ... مبارك باد، مبارك باد ای پسر ابی طالب مولای من و مولای همه‌ی مسلمانان گردیدی ...(۴)

در جریان غدیر خم در گرمای شدید، پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ مردم را برای امر مهمی دعوت به توقّف كرد، و بعد از خواندن خطبه‌ای با صدایی رسا و بلند فرمود: چه كسی از همه‌ی مردم نسبت به مسلمانان از خود آنان سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و پیامبر داناتر است.

پیامبر فرمود: خدا ولی و رهبر من است، و من مولا و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم، سپس فرمود: فمن كنت مولاه فعلی مولاه، هر كس من مولا و رهبر او هستم، پس علی مولا و رهبر او است، و این سخن را سه بار فرمود، سپس به آسمان نگاه كرد و فرمود: خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن، محبوب بدار آن كسی كه او را محبوب دارد، و مبغوض بدار آن كسی كه او را مبغوض می‌دارد، یارانش را یاری كن و ....

سپس فرمود: همه‌ی حاضران این خبر را به غائبان برسانند، هنوز جمعیت متفرق نشده بود كه فرشته‌ی وحی نازل شده و آیه‌ی ۳ سوره‌ی مائده را بر پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ خواند.

پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: الله اكبر، همان خدایی كه آیین خود را كامل كرد، و نعمت خود را بر ما تمام كرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی ـ علیه السّلام ـ پس از من راضی و خشنود گشت، در این هنگام جمعیت از جمله خلیفه‌ی اول و دوم به امیر مؤمنان تبریك گفتند.(۵)

بنابراین، بر اساس روایات فراوان، در منابع اهل تسنن و تشیع، آیه‌  سوم و آیه شصت و هفتم سوره‌‌  مائده، به مناسبت روز غدیر خم و جانشینی و ولایت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نازل شده است، و شاهد گویایی بر امامت و ولایت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ بعد از رحلت پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ هستند.(۶)

پی نوشتها

۱. ر.ك: طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق، ج ۲، ص ۲۲۲.

۲. ر.ك: جلال الدین السیوطی، الدر المنثور، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۳۶۵ ق، ج ۲، ص ۲۹۸.

۳. ر.ك: طبرسی، مجمع البیان، همان، الجمعة العروس الحویزی، قم، نور الثقلین، مطبعة العلمیه، ج۱، ص ۶۵۲، طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دار الكتب الاسلامیه، ۱۳۷۹ ق، ج ۶، ص ۴۲ و ...

۴. ر.ك: ابوبكر احمد بن علی الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الكتب العلمیه، ج۸، ص ۲۸۴.

۵. ر.ك: كلینی، محمّد بن یعقوب، الكافی، تهران، دار الكتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ش، ج۱، ص ۴۲۰.

۶. برای آگاهی بیشتر ر.ك: الذهبی، سیر اعلام النبلاء، الطبعة التاسعه، ۱۴۱۳ ق، ج ۱۹، ص ۳۲۸، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، قم، مؤسسه و نشر فرهنگ اهل بیت، بی‌تا، ج ۲، ص ۳۹، مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ ق، ج۳۰، ص ۱۲.

کلمه «مولی» در سوره‌های حدید (۱۵)، محمد (۱۱)، نساء (۳۳)، مریم (۵) و دخان (۴۱) به معانی متفاوتی (یاور، سزاوار، و ارث، خویش، دوست) آمده، در اینجا این کلمه را در این آیات  جهت مقایسه آن با کلمه «مولی» در حدیث غدیر مورد بررسی قرار می دهیم:

۱ . سوره‌ حدید، آیه‌ ۱۵ می‌فرماید: فَالْیوْمَ لا یؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْیةٌ وَ لا مِنَ الَّذِینَ كَفَرُوا مَأْواكُمُ النَّارُ هِی مَوْلاكُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ پس امروز نه از شما فدیه‌ای پذیرفته می‌شود و نه از كافران، و جایگاهتان آتش است و همان سرپرستتان می‌باشد، و چه بد جایگاهی است!

مولی در این آیه شریفه به یاور،(۱) سرپرست(۲) و سزاوار و مسلط(۳) معنی شده است، و برخی روایات ناظر به معنای سزاوار می‌باشند.(۴)

۲ . آیه‌ ۱۱ سوره‌ محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می‌فرماید: ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِینَ لا مَوْلی لَهُم در این آیه واژه‌ی مولی به مالك و یاور،(۵) سرپرست،(۶) و حفظ‌كننده(۷) معنی شده است.

۳ . آیه‌ ۳۳ سوره‌ نساء: وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِی «۱» مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُون برای هر كس وارثانی قرار دادیم كه از میراث پدر و مادر و نزدیكان ارث ببرند، واژه‌ی مولی در این آیه‌ی شریفه به سزاوارتر(۸) و سرپرست(۹) معنی شده است.

۴ . سوره‌ی مریم آیه‌ی ۵: وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِی مِنْ وَرائِی وَ كانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْكَ وَلِیا و من از بستگانم بعد از خودم بیمناكم (كه حقّ پاسداری از آیین تو را نگاه ندارند)، و (از طرفی) همسرم نازا و عقیم است، تو از نزد خود جانشینی به من ببخش، در این آیه، واژه‌ مولی را به معنای خویشاوند (عموها و پسر عموها) گرفته‌اند،(۱۰) كه صاحب اختیار میراث و اموال زكریا(۱۱)، و سزاوار و اولی معنی شده است.(۱۲)

۵ . سورة دخان آیه‌ ۴۱: یوْمَ لا یغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیئاً وَ لا هُمْ ینْصَرُون روزی كه هیچ دوستی كمترین كمكی به دوستش نمی‌كند و از هیچ سو یاری نمی شوند، در این آیه واژه‌ی مولی به معنای دوست،(۱۳) كسی كه حق دارد در امور دیگری تصرف كند می باشد، و همچنین به معنای كسی كه وی نسبت به او ولایت دارد گرفته شده است.

یك واژه و چندین معنا

در زبان عربی واژه‌ها و لغاتی داریم كه دارای معانی متعددی می‌باشند، مانند همین ماده‌ی «ولی» كه در صیغه‌ و شكل‌های مختلف بیش از ۲۰۰ مرتبه در قرآن ذكر شده است، كه در معانی مختلفی استعمال می‌شوند، از این رو برای انتخاب یكی از معانی متعدد آن، باید قرینه‌ای در كلام پیدا كرد كه متناسب با آن معنا باشد، و این قرینه هم می‌تواند سیاق و محتوای خود آیه و یا آیات قبل و بعد باشد، در این مثال‌ها «ولی» دارای معانی متعددی است كه از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:

ناصر و یاور، مولی و سرپرست، مالك و صاحب اختیار، دوست، اولی و سزاوار، آزاد كننده و سید، آزاد شده و غلام، هم‌سوگند، وارث و خویشاوند. البته با دقت در این معانی می‌توان به یك وجه مشتركی رسید و آن، اولویت داشتن و سزاوارتر بودن است،(۱۴) چرا كه «مولی» از ماده‌ی «ولاء» می‌باشد كه در اصل به معنای ارتباط دو چیز با یكدیگر است، به طوری كه بیگانه‌ای در بین نباشد و برای آن مصداق‌های زیادی است،(۱۵) به عنوان مثال، دوست در یاری رساندن به دوستِ خود، اولی و سزاوارتر از دیگران است همان‌گونه كه وارثان و خویشاوندان در ارث بردن و ولایت بر میراث داشتن، سزاوارتر از دیگران می‌باشند.

و مانند اینكه مولی و سید نسبت به اداره‌ امور عبد و غلام خود، از دیگران سزاوارتر است، همان طوری كه مشركین وكافران نسبت به داخل شدن در آتش دوزخ، از دیگران سزاوارتر هستند، لذا در تمام معانی «ولی» می‌توان معنای سزاوارتر بودن در ولایت، و اولویت داشتن در آن ولایتی كه متناسب با سیاق آیات است را درنظر گرفت، پس بین معانی متعدد «ولی» تضاد و اختلاف نیست.

واژه‌ی مولی در حدیث غدیر

برای روشن‌تر شدن مطلب، مروری كوتاه بر واقعه‌ی غدیر خم می شود، و شرایط و ویژگی‌های آن را بررسی می نماییم.

 ۱ . اعلان كردن به مسلمانان كه این آخرین حج پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می‌باشد، لذا مسلمانان به هر صورتی كه بود سعی كردند تا در آخرین حج پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ همراه ایشان باشند.

۲ . نازل شدن دستور الهی بر پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ : ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، كاملاً (به مردم) برسان، و اگر نكنی، رسالت او را انجام نداده‌ای،(۱۶) یعنی ای پیامبر اگر این مأموریت آخر را به انجام نرسانی، مانند این است كه ۲۳ سال زحمت خود را از بین برده‌ای.

۳ . دستور به توقف نمودن همراهان، و ماندن تا رسیدن بقیه‌ی مسلمان‌ها و اعلان بازگشت به كسانی كه جلوتر رفته‌اند، آن هم در آن بیابان خشك و گرمای سوزان وسط روز.

۴ . ایراد خطبه‌ای طولانی و بیان به یادگار گذاردن، دو میراث گرانبها یعنی قرآن و عترت.

۵ .  شهادت دادن به یگانگی و وحدانیت خداوند، و اقرار گرفتن از مردم به یگانگی خداوند، و شهادت به رسالت خویش، و سؤال نمودن از مردم، كه چه كسی اولی و سزاوار بر شماست؟ و جواب دادن مردم به آن حضرت كه خدا و رسولش داناترند، سپس حضرت فرمودند: خداوند اولی و سزاوار بر من است و من اولی و سزاوار بر شما هستم. كما اینكه خداوند متعال در سوره‌ی احزاب آیه‌ی ۶ می‌فرماید:

النَّبِی أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِم پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر (و نزدیك‌تر) است، سپس بالا بردن دست حضرت علی ـ علیه السلام ـ و سه مرتبه تكرار نمودن این جمله: «فمن كنت مولاه فعلی مولاه»، هر كس من مولای او هستم پس علی ـ علیه السلام ـ هم مولای اوست، سپس دعا در حق دوستان او، و نفرین در حق دشمنان او كردند و فرمودند: حاضرین به غایبین خبر دهند.

۶ . قبل از متفرق شدن جمعیت، آیه‌ی اكمال دین نازل شد، و خداوند فرمود: امروز كافران از (زوال) آیین شما مأیوس شدند، بنابراین، از آن‌ها نترسید و از (مخالفت) من بترسید، امروز دین شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.(۱۷)

با درنظر گرفتن این موارد، آیا شایسته است كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در آن شرایط بخواهند اعلان نمایند كه ای مردم هر كس من دوست او هستم؟ علی ـ علیه السلام ـ هم دوست او است، یا هر كس من یاور او هستم علی ـ علیه السلام ـ هم یاور اوست؟ در صورتی كه مسأله‌ی دوست بودن و یاری نمودن مؤمنان، با مؤمنان دیگر، قبلاً از طرف خداوند اعلان شده بود، چرا كه خداوند در سوره‌ی توبه آیه‌ی ۷۱ می‌فرماید: وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْض مردان و زنان با ایمان ، دوستان یكدیگرند.

از طرف دیگر، مسأله‌ی دیگر، مسأله‌ی دوست داشتن علی ـ علیه السلام ـ برای همه روشن بود و همه از علاقه‌ی شدید و محبت وافر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نسبت به حضرت علی ـ علیه السلام ـ با اطلاع بودند و نیازی به این همه مقدّمه‌چینی نداشت، پس چه مسئله‌ای است كه مایه‌ی اكمال دین بوده و هم وزن رسالت ۲۳ ساله‌ی پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می‌باشد و موجب می‌شود كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ رسالت خویش را به نحو احسن به اتمام رسانده باشد؟ آیا چیزی غیر از ولایت و جانشینی حضرت علی ـ علیه السلام ـ است؟ زیرا پس از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ چه كسی می‌خواهد شریعت آورده شده را تبلیغ كند و آن را از انحراف نجات دهد و روش صحیح آن را به مردم بفهماند؟

آیا كسی سزاوراتر و اولی‌تر از علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ بر سرپرستی و ولایت امری جانشینی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ وجود دارد؟ لذا اگر ولایت حضرت علی ـ علیه السلام ـ در ادامه‌ی رسالت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نباشد، تمام زحمات ۲۳ ساله‌ی حضرت از بین می رفت و رسالت ناتمام می‌ماند، چرا كه ولایت ائمه ـ علیهم السلام ـ ادامه‌ی رسالت پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می‌باشد، لذا پس از اعلان ولایت امری و جانشینی حضرت علی ـ علیه السلام ـ توسط پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ، خداوند فرمود: «الیوم اكملت لكم دینكم».

پی نوشتها

۱. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج ۱۹، ص ۲۷۷.

۲. مكارم شیرازی، ناصر و همكاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ج ۲۳، ص ۳۳۴.

۳. عبدالحسین طیب، اطیب البیان، تهران، انتشارات اسلام، چاپ سوم، ج ۱۲، ص ۴۲۹.

۴. عبدعلی العروسی الحویزی، نورالثقلین، قم، مطبعه العلمیه، چاپ دوم، ج ۵، ص ۲۴۱.

۵. تفسیر المیزان، ج ۱۸، ص ۳۴۸.

۶. تفسیر نمونه، ج ۲۱، ص ۴۲۹.

۷. اطیب البیان، ج ۱۲، ص ۱۷۱.

۸. ابوعلی الطبرسی، مجمع البیان، ترجمه ابراهیم میرباقری و… ، تهران، انتشارات فراهانی، چاپ اول، ج ۵، ص ۱۲۸.

۹. تفسیر المیزان، ج ۴، ص ۵۰۴.

۱۰. المیزان، ج ۱۴، ص ۸.

۱۱. تفسیر نمونه، ج ۱۳، ص ۸.

۱۲. اطیب البیان، ج ۸، ص ۴۱۸.

۱۳. ترجمه‌ی مجمع البیان، ج ۲۲، ص ۳۱۵.

۱۴. ترجمه‌ی تفسیر مجمع البیان، ج ۵، ص ۱۲۸ و تفسیر اطیب البیان، ج ۴، ص ۶۹.

۱۵. تفسیر نمونه، ج ۲۱، ص ۱۹۹.

۱۶. مائده: ۶۷.

۱۷. مائده: ۵.

سال دهم هجرت که مسلمانان همراه پیامبر اکرم(ص) مراسم حج را به پایان رساندند و آن سال، بعدا «حجه الوداع‏» نام گرفت، پیامبر اکرم(ص) عازم مدینه گردید.

فرمان حرکت صادر شد.هنگامى که کاروان به سرزمین «رابغ‏» در سه میلى جحفه که میقات حجاج است، رسید امین وحى در مکانى به نام «غدیرخم‏» فرود آمد.

آیه:«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس‏».نازل شد که اى پیامبر، آنچه از طرف خدا فرستاده شده، به مردم ابلاغ کن.

اگر این کار را نکنى، رسالت‏خود را تکمیل نکرده‏اى و خداوند تو را از گزند مردم حفظ خواهد کرد.سوره مائده، آیه دستور توقف در آن مکان صادر شد.

همه مردم ایستادند.وقت ظهر هوا، بشدت گرم بود. پیامبر اکرم(ص) نماز ظهر را با جماعت ‏خواند سپس در حالى که مردم دور او را گرفته بودند، بر روى نقطه بلندى که از جهاز شتران برپا شد، قرار گرفت و با صداى رسا خطبه خواند و سپس فرمود:«مردم نزدیک است من دعوت حق را لبیک گویم و از میان شما بروم من مسؤولم و شما هم مسؤولید».

سپس مطالبى گرانبها بیان کرد و فرمود: «من دو چیز نفیس در میان شما به امانت گذاردم، یکى کتاب خدا و دیگرى عترت و اهل بیت من، این دو هرگز از هم جدا نشوند.

مردم بر قرآن و عترت من پیشى نگیرید و در عمل به آنها کوتاهى نورزید که هلاک مى ‏شوید».

در این هنگام دست على(ع) را گرفت و او را بلند کرد و به همه مردم معرفى نمود، سپس فرمود: «سزاوارتر بر مؤمنان از خود آنان کیست؟ همگى گفتند: خدا و پیامبر او داناترند».

پیامبر اکرم(ص) فرمود:«خدا، مولاى من و من، مولاى مؤمنانم و من بر آنها از خودشان اولى و سزاوارترم‏».

بعد فرمود:« من کنت مولاه فهذا على مولاه‏ اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و… »«اى مردم هرکس من مولاى اویم، على مولاى اوست، خداوندا کسانى را که على را دوست دارند، دوست بدار و کسانى که او را دشمن دارند، دشمن دار و…»

سپس فرشته وحى نازل شد و آیه «الیوم اکملت لکم دینکم…» را نازل فرمود و آن روز در تاریخ اسلام جاودانه و حماسه ‏ساز شد.

آرى غدیر، روز حماسه جاوید، روز ولایت، روز امامت، روز وصایت، روز اخوت، روز رشادت و شجاعت و شهامت و حفاظت و رضایت و صراحت ‏شناخته شد.

روز نعمت، روز شکرگزارى، روز پیام رسانى، روز تبریک و تهنیت، روز سرور و شادى و هدیه فرستادن، روز عهد و پیمان و تجدید میثاق، روز تکمیل دین و بیان حق، روز راندن شیطان، روز معرفى راه و رهبر، روز آزمون، روز یاس دشمن و امیدوارى دوست و خلاصه روز اسلام و قرآن و عترت، روزى که پیروان واقعى مکتب حیات‏بخش اسلام آن را گرامى مى ‏دارند و به همدیگر تبریک مى‏ گویند.

از احادیث بر مى‏ آید که ائمه:آن روز را جشن مى‏ گرفتند و در آن روز مراسم ویژه‏اى داشتند، شبیه مراسمى که ما ایرانیان امروز در عید نوروز داریم از فیاض بن محمد طوسى نقل شده:روز غدیر به حضور امام هشتم(ع) رسید.

دید گروهى از افراد ویژه در خدمت ‏حضرت هستند که امام آنان را براى افطار در خانه‏اش نگهداشت و به منزل آنان غذا و لباس و کفش و انگشتر و هدایاى دیگر فرستاد و آن روز وضع او و اطرافیان او کاملا عوض شده بود و فضائل آن روز را براى آنان یادآورى مى‏ کرد.(بحار الانوار، ۹۷: ۱۱۲، ح ۸٫ )

در حدیث دیگرى است:روزى از روزهاى خلافت على(ع) جمعه و عید غدیر به یک روز افتاد.

امام(ع) خطبه مفصلى خواند و فرمود:«این مجمع اکنون به پایان مى ‏رسد و شما همگى به خانه ‏هایتان بر مى‏ گردید، بروید – خداى بر شما رحمت فرستد – و بر خانواده خود فراخ گیرید و به برادران خود نیکى کنید.

خداوند را بر این نعمت که شما را بخشیده است، سپاس گزارید.

متحد شوید تا خدا کمکتان کند.

نیکویى کنید تا خدا دوستیتان را پایدار کند. از نعمتهاى خداداد، یکدیگر را هدیه فرستید.

خداوند در این روز چندین برابر دیگر عیدها پاداش دهد.

این گونه پاداش جز در این روز (غدیر) دیگر نخواهید یافت.

نیکویى ‏کردن در این روز مال را بسیار کند و عمر را زیاد.

مهربانى کردن باعث رحمت‏ خدا شود و مهربانى او.

در این روز به برادران و خاندان از مال خدا داده ببخشید، هر اندازه که بتوانید.

همواره چهره خندان دارید.

چون به یکدیگر رسیدید، شادمانى کنید، و خدا را بر نعمتهایش سپاس گوئید.

بروید و به آنان که امیدشان به شماست، نیکى بسیار کنید در خورد و خوراک، خود و زیردستانتان یکسان باشید.

این یکسانى و مساوات را تا جایى که توانایى دارید عملى سازید، که پاداش یک درهم در این روز، صد هزار درهم است و برکت به دست‏خداست.

روزه این روز را نیز خداوند مستحب قرار داده است و در برابر آن پاداشى بس بزرگ نهاده.

اگر کسى در این روز، نیاز برادران خود را برآورد – پیش از تمنا و درخواست – و با میل و غبت‏خوبى کند، پاداش او چنان باشد که این روز را روزه داشته است و شب آن را با عبادت به بامداد رسانیده.

و هرکس در این روز به روزه‏دارى افطارى دهد، چنان است که گویى دسته دسته مردم را افطارى داده است…

همین که به یکدیگر رسیدید همراه سلام، مصافحه کنید و نعمتى را که در این روز نصیبتان شده است به یکدیگر تبریک گویید.

باید این سخنان را آن که بود و شنید به آن که نبود و نشنید، برساند.

باید توانگران به سراغ مستمندان روند و قدرتمندان به دنبال ضعیفان، پیامبر(ص) مرا به این چیزها امر کرده است‏».

(ترجمه این روایت تا اینجا از استاد محمدرضا حکیمى است که از حماسه غدیر، ص ۷۱ گرفته شده است.)

بعد امام(ع) خطبه جمعه را خواند و نماز جمعه را نماز عیدش قرار داد، بعد با فرزند و شیعیانش به منزل امام حسین(ع) برگشت که غذا آماده کرده بودند و آن شیعیان نیازمند و بى‏نیاز با هدایاى او به طرف خانواده خود برگشتند. (بحار الانوار ۹۷: ۱۱۷٫)

به امید روزى که همه مسلمانان بویژه مردم مسلمان ایران روز عید غدیر را بزرگترین عید خود قرار داده و این روزه آنطور که بایسته و شایسته آن است، گرامى بدارند.

غدیر در قرآن

الیوم اکملت لکم دینکم‏و اتممت علیکم نعمتى ‏و رضیت لکم الاسلام دینا.مائده: ۳٫

امروز (روز غدیر خم) دین شما را به حد کمال رساندم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را بعنوان دین براى شما پسندیدم.

فصل اول

جایگاه عید غدیر در مکتب

۱- عید خلافت و ولایت

روى زیاد بن محمد قال: دخلت على ابى عبد الله(ع) فقلت: للمسلمین عید غیر یوم الجمعه والفطر والاضحى؟ قال: نعم، الیوم الذى نصب فیه رسول‏الله(ص) امیرالمؤمنین(ع).

مصباح المتهجد: ۷۳۶٫زیاد بن محمد گوید:بر امام صادق(ع) وارد شدم و گفتم: آیا مسلمانان عیدى غیر از عید قربان و عید فطر و جمعه دارند؟ امام(ع) فرمود:

آرى، روزى که رسول خدا(ص) امیرمؤمنان(ع) را (به خلافت و ولایت) منصوب کرد.

۲- برترین عید امت

قال رسول الله(ص): یوم غدیر خم افضل اعیاد امتى و هو الیوم الذى امرنى الله تعالى ذکره فیه بنصب اخى على بن ابى طالب علما لامتى، یهتدون به من بعدى و هو الیوم الذى اکمل الله فیه الدین و اتم على امتى فیه النعمه و رضى لهم الاسلام دینا.امالى صدوق: ۱۲۵، ح ۸٫

رسول خدا(ص) فرمود:روز غدیر خم برترین عیدهاى امت من است و آن روزى است که خداوند بزرگ دستور داد; آن روز برادرم على بن ابى طالب را به عنوان پرچمدار (و فرمانده) امتم منصوب کنم، تا بعد از من مردم توسط او هدایت‏ شوند، و آن روزى است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین براى آنان پسندید.

۳- عید بزرگ خدا

عن الصادق(ع) قال: هو عید الله الاکبر،و ما بعث الله نبیا الا و تعید فى هذا الیوم و عرف حرمته و اسمه فى السماء یوم العهد المعهود و فى الارض یوم المیثاق الماخوذ و الجمع المشهود.

وسائل الشیعه، ۵: ۲۲۴، ح ۱٫

امام صادق(ع) فرمود:

روز غدیر خم عید بزرگ خداست، خدا پیامبرى مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان و در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانى است.

۴- عید ولایت

قیل لابى عبد الله(ع): للمؤمنین من الاعیاد غیر العیدین و الجمعه؟
قال: نعم لهم ما هو اعظم من هذا، یوم اقیم امیرالمؤمنین(ع) فعقد له رسول الله الولایه فى ‏اعناق الرجال والنساء بغدیر خم.وسائل الشیعه، ۷: ۳۲۵، ح ۵٫

به امام صادق(ع) گفته شد:

آیا مؤمنان غیر از عید فطر و قربان و جمعه عید دیگرى دارند؟ فرمود: آرى، آنان عید بزرگتر از اینها هم دارند و آن روزى است که امیرالمؤمنین(ع) در غدیر خم بالا برده شد و رسول خدا مساله ولایت را بر گردن زنان و مردان قرار داد.

۵- روز تجدید بیعت

عن عمار بن حریز قال دخلت على ابى عبد الله(ع) فى ‏یوم الثامن عشر من ذى الحجه فوجدته صائما فقال لى: هذا یوم عظیم عظم الله حرمته على المؤمنین و اکمل لهم فیه الدین و تمم علیهم النعمه و جدد لهم ما اخذ علیهم من العهد والمیثاق.

مصباح المتهجد: ۷۳۷٫

عمار بن حریز گوید:روز هجدهم ماه ذی حجه خدمت امام صادق(ع) رسیدم و آن حضرت را روزه یافتم امام به من فرمود:امروز، روز بزرگى است، خداوند به آن عظمت داده و آن روز دین مؤمنان را کامل ساخت و نعمت را بر آنان تمام نمود و عهد و پیمان قبلى را تجدید کرد.

۶- عید آسمانى

قال الرضا(ع): حدثنى ابى، عن ابیه(ع) قال: ان یوم الغدیر فى السماءاشهر منه فى الارض.مصباح المتهجد: ۷۳۷٫

امام رضا(ع) فرمود:

پدرم به نقل از پدرش (امام صادق(ع)) نقل کرد که فرمود: روز غدیر در آسمان مشهورتر از زمین است.

۷- عید بى ‏نظیر

قال على (ع): ان هذا یوم عظیم الشان،فیه وقع الفرج، ورفعت الدرج و وضحت الحجج وهو یوم الایضاح والافصاح من المقام الصراح،ویوم کمال الدین و یوم العهد المعهود…بحارالانوار، ۹۷: ۱۱۶٫

على(ع) فرمود:امروز (عید غدیر) روز بس بزرگى است.

در این روز گشایش رسیده و منزلت (کسانى که شایسته آن بودند) بلندى گرفت و برهان‏هاى خدا روشن شد و از مقام پاک با صراحت‏سخن گفته شد و امروز روز کامل شدن دین و روز عهد و پیمان است.

۸- عید پربرکت

عن الصادق(ع): والله لو عرف الناس فضل هذا الیوم بحقیقته لصافحتهم الملائکه فى کل یوم عشر مرات… وما اعطى الله لمن عرفه ما لایحصى بعدد.مصباح المتهجد: ۷۳۸٫

امام صادق(ع) فرمود:به خدا قسم اگر مردم فضیلت واقعى «روز غدیر» را مى ‏شناختند، فرشتگان روزى ده‏ بار با آنان مصافحه مى‏ کردند و بخششهاى خدابه‏ کسى ‏که‏ آن روز را شناخته، قابل ‏شمارش نیست.

۹- عید فروزان

قال ابو عبد الله(ع): … و یوم غدیر بین الفطر والاضحى ‏و یوم الجمعه کالقمر بین الکواکب.اقبال سید بن طاووس: ۴۶۶٫

امام صادق(ع) فرمود:… روز غدیر خم در میان روزهاى عید فطر و قربان و جمعه همانند ماه در میان ستارگان است.

۱۰- یکى ‏از چهار عید الهى

قال ابو عبد الله(ع): اذا کان یوم القیامه زفت اربعه ایام الى ‏الله‏ عز و جل کما تزف العروس الى خدرها: یوم الفطر و یوم الاضحى و یوم الجمعه‏و یوم غدیر خم.اقبال سید بن طاووس: ۴۶۶٫

امام صادق(ع) فرمود:هنگامى که روز قیامت برپا شود چهار روز بسرعت بسوى خدا مى‏ شتابند همانطور که عروس به حجله‏ اش بسرعت مى‏ رود.

آن روزها عبارتند از:روز عید فطر و قربان و جمعه و روز غدیر خم.

فصل دوم شایسته‏ ها و بایسته‏ هاى غدیر

۱۱- روز پیام و ولایت

قال رسول الله(ص): یا معشر المسلمین لیبلغ الشاهد الغائب، اوصى من آمن بى و صدقنى بولایه على، الا ان ولایه على ولایتى و ولایتى ولایه ربى، عهدا عهده الى ربى و امرنى ان ابلغ کموه.بحارالانوار ۳۷: ۱۴۱، ح ۳۵٫

رسول خدا(ص) (در روز غدیر) فرمود:اى مسلمانان! حاضران به غایبان برسانند: کسى را که به من ایمان آورده و مرا تصدیق کرده است، به ولایت على سفارش مى‏ کنم، آگاه باشید ولایت على، ولایت من است و ولایت من، ولایت‏خداى من است.این عهد و پیمانى بود از طرف پروردگارم که فرمانم داد تا به شما برسانم.

۱۲- روز اطعام

قال ابو عبد الله(ع): … و انه الیوم الذى اقام رسول الله(ص) علیا(ع) للناس علما و ابان فیه فضله و وصیه فصام شکرا لله عزوجل ذلک الیوم و انه لیوم صیام و اطعام و صله الاخوان و فیه مرضاه الرحمن، و مرغمه الشیطان.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۸، ضمن حدیث ۱۲٫

امام صادق(ع) فرمود:

عید غدیر، روزى است که رسول خدا(ص) على(ع) را بعنوان پرچمدار براى مردم برافراشت و فضیلت او را در این روز آشکار کرد و جانشین خود را معرفى کرد، بعد بعنوان سپاسگزارى از خداى بزرگ آن روزه را روزه گرفت و آن روز، روز روزه‏دارى و عبادت و طعام دادن و به دیدار برادران دینى رفتن است.

آنروز روز کسب خشنودى خداى مهربان و به خاک مالیدن بینى شیطان است.

۱۳- روز هدیه

عن امیر المؤمنین(ع) قال: … اذا تلاقیتم فتصافحوا بالتسلیم و تهابوا النعمه فى ‏هذا الیوم، و لیبلغ الحاضر الغائب، والشاهد الباین، ولیعد الغنى الفقیر والقوى على الضعیف امرنى رسول‏الله(ص) بذلک.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۷٫

امیر المؤمنین(ع) (در خطبه روز عید غدیر) فرمود:وقتى که به همدیگر رسیدید همراه سلام، مصافحه کنید، و در این روز به یکدیگر هدیه بدهید، این سخنان را هر که بود و شنید، به آن که نبود برساند، توانگر به سراغ مستمند برود، و قدرتمند به یارى ضعیف، پیامبر مرا به این چیزها امر کرده است.

۱۴- روز کفالت

عن امیر المؤمنین(ع) قال: … فکیف بمن تکفل عددا من المؤمنین والمؤمنات وانا ضمینه على‏ الله تعالى الامان من ‏الکفر والفقر .وسائل الشیعه ۷: ۳۲۷٫

امیر مؤمنان(ع) فرمود:

… چگونه خواهد بود حال کسى که عهده‏ دار هزینه زندگى تعدادى از مردان و زنان مؤمن (در روز غدیر) باشد، در صورتى که من پیش خدا ضامنم که از کفر و تنگدستى در امان باشد.

۱۵- روز سپاس و شادى

قال ابو عبد الله(ع): … هو یوم عباده و صلوه و شکر لله و حمد له،و سرور لما من الله به علیکم من ولایتنا،و انى احب لکم ان تصوموه.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۸، ح ۱۳٫

امام صادق(ع) فرمود:

عید غدیر، روز عبادت و نماز و سپاس و ستایش خداست و روز سرور و شادى است به خاطر ولایت ما خاندان که خدابر شما منت گذارد و من دوست دارم که شما آن روز را روزه بگیرید.

۱۶- روز نیکوکارى

عن الصادق(ع): … و لدرهم فیه بالف درهم لاخوانک العارفین،فافضل على اخوانک فى هذا الیوم‏و سر فیه کل مؤمن و مؤمنه.مصباح المتهجد: ۷۳۷٫

از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: یک درهم به برادران با ایمان و معرفت، دادن در روز عید غدیر برابر هزار درهم است، بنابراین در این روز به برادرانت انفاق کن و هر مرد و زن مؤمن را شاد گردان.

۱۷- روز سرور و شادى

قال ابو عبد الله(ع): انه یوم عید و فرح و سرورو یوم صوم شکرا لله تعالى.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۶، ح ۱۰٫

امام صادق(ع) فرمود:عید غدیر، روز عید و خوشى و شادى است و روز روزه‏ دارى به عنوان سپاس نعمت الهى است.

۱۸- روز تبریک و تهنیت

قال على(ع): عودوا رحمکم الله بعد انقضاء مجمعکم بالتوسعه على عیالکم، والبر باخوانکم والشکر لله عزوجل على ما منحکم، واجتمعوا یجمع الله شملکم، و تباروا یصل الله الفتکم، و تهانؤا نعمه الله کما هنا کم الله بالثواب فیه على اضعاف الاعیاد قبله و بعده الا فى مثله…بحارالانوار ۹۷: ۱۱۷٫

على(ع) فرمود:بعد از پایان گردهم آیى خود (در روز غدیر) به خانه برگردید، خدا بر شما رحمت فرستد.

به خانواده خود گشایش و توسعه دهید، به برادران خود نیکى کنید، خداوند را بر این نعمت که شما را بخشیده است، سپاس گزارید، متحد شوید تا خدا به شما وحدت بخشد، نیکویى کنید تا خدا دوستیتان را پایدار کند، به همدیگر نعمت‏خدا را تبریک بگوئید، همانطور که خداوند در این روز با چندین برابر عیدهاى دیگر پاداش دادن به شما تبریک گفته، این گونه پاداشها جز در روز عید غدیر نخواهد بود.

۱۹- روز درود و برائت

روى الحسن بن راشد عن ابى عبد الله(ع) قال: قلت: جعلت فداک، للمسلمین عید غیرالعیدین؟ قال: نعم، یا حسن! اعظمهما و اشرفهما، قال: قلت له: و اى یوم هو؟
قال: یوم نصب امیرالمؤمنین(ع) فیه علما للناس.
قلت له: جعلت فداک وما ینبغى لنا ان نصنع فیه؟
قال: تصومه یا حسن و تکثر الصلوه على محمد و آله فیه و تتبرا الى الله، ممن ظلمهم،فان الانبیاء کانت تامر الاوصیاء بالیوم ‏الذى کان یقام فیه الوصى ان یتخذ عیدا.مصباح المتهجد: ۶۸۰٫

حسن بن راشد گوید:به امام صادق(ع) گفتم: آیا مسلمانان بجز آن دو عید، عید دیگرى هم دارند؟ فرمود: بله، بزرگترین و بهترین عید.

گفتم:کدام روز است؟فرمود:روزى که امیرمؤمنان بعنوان پرچمدار مردم منصوب شد.

گفتم:فدایت‏شوم در آن روز سزاوار است، چه کنیم؟ فرمود: روزه‏ بگیر و درود برمحمد و آل‏او بفرست و از ستمگران به آنان برائت بجوى، زیرا پیامبران به جانشینان دستور مى ‏دادند که روزى را که جانشین انتخاب مى‏ شود، عید بگیرند.

۲۰- عید اوصیاء

عن ابى عبد الله(ع) قال: … تذکرون الله عز ذکره فیه بالصیام والعباده والذکر لمحمد و آل محمد، فان رسول الله(ص) اوصى امیرالمؤمنین ان یتخذ ذلک الیوم عیدا، و کذلک کانت الانبیاء تفعل، کانوا یوصون اوصیائهم بذلک فیتخذونه عیدا.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۷، ح ۱٫

امام صادق(ع) فرمود:در روز عید غدیر، خدا را با روزه و عبادت و یاد پیامبر و خاندان او یادآورى کنید، زیرا رسول خدا به امیرالمؤمنین سفارش کرد که آن روز را عید بگیرد، همینطور پیامبران هم به جانشینان خود سفارش مى‏ کردند که آن روز را عید بگیرند، آنان هم چنین مى‏ کردند.

۲۱- روز گشایش و درود

عن ابى عبد الله(ع) قال: والعمل فیه یعدل ثمانین شهرا، و ینبغى ان یکثر فیه ذکر الله عزوجل، والصلوه على النبى(ص) ، ویوسع الرجل فیه على عیاله.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۵، ح ۶٫

امام صادق(ع) فرمود:

ارزش عمل در آن روز (عید غدیر) برابر با هشتاد ماه است، و شایسته است آن روز ذکر خدا و درود بر پیامبر(ص) زیاد شود، و مرد، بر خانواده خود توسعه دهد.

۲۲- روز دیدار رهبرى

عن مولانا ابى ‏الحسن على بن محمد(ع) قال لابى اسحاق: و یوم الغدیر فیه اقام النبى(ص) اخاه علیا علما للناس و اماما من بعده،[قال] قلت: صدقت جعلت فداک، لذلک قصدت، اشهد انک حجه الله على خلقه.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۴، ح ۳٫

امام هادى(ع) به ابواسحاق فرمود:

در روز غدیر پیامبر اکرم(ص) برادرش على(ع) را بلند کرد و به عنوان پرچمدار (و فرمانده) مردم و پیشواى بعد از خودش معرفى کرد.

ابواسحاق گفت:عرض کردم، فدایت‏شوم راست فرمودى.به خاطر همین به زیارت و دیدار شما آمدم، گواهى مى ‏دهم که تو حجت‏ خدا بر مردم هستى.

۲۳- روز تکبیر

عن على بن موسى الرضا(ع) : من زار فیه مؤمنا ادخل‏الله قبره سبعین نورا و وسع فى قبره و یزور قبره کل یوم سبعون الف ملک ویبشرونه بالجنه.اقبال الاعمال: ۷۷۸٫

امام رضا(ع) فرمود:

کسى که در روز (غدیر) مؤمنى را دیدار کند، خداوند هفتاد نور بر قبر او وارد مى کند و قبرش را توسعه مى‏ دهد و هر روز هفتاد هزار فرشته قبر او را زیارت مى‏ کنند و او را به بهشت بشارت مى ‏دهند.

۲۴- روز دیدار و نیکى

قال الصادق(ع): ینبغى لکم ان تتقربوا الى الله تعالى بالبر والصوم والصلوه و صله الرحم و صله الاخوان، فان الانبیاء علیهم السلام کانوا اذا اقاموا اوصیاءهم فعلوا ذلک و امروا به. مصباح المتهجد: ۷۳۶٫

امام صادق(ع) فرمود:

شایسته است با نیکى کردن به دیگران و روزه و نماز و بجا آوردن صله رحم و دیدار برادران ایمانى به خدا نزدیک شوید، زیرا پیامبران زمانى که جانشینان خود را نصب مى‏ کردند، چنین مى ‏کردند و به آن توصیه مى ‏فرمودند.

۲۵- نماز در مسجد غدیر

عن ابى عبد الله(ع) قال: انه تستحب الصلوه فى مسجد الغدیرلان النبى(ص) اقام فیه امیر المؤمنین(ع)و هو موضع اظهرالله عزوجل فیه الحق.وسائل الشیعه ۳: ۵۴۹٫

امام صادق(ع) فرمود:نماز خواندن در مسجد غدیر مستحب است، چون پیامبر اکرم(ص) در آنجا امیرمؤمنان(ع) را معرفى و منصوب کرد.و آنجایى است که خداى بزرگ، حق را آشکار کرد.

۲۶- نماز روز غدیر

عن ابى عبد الله(ع) قال: و من صلى فیه رکعتین اى وقت‏شاء و افضله قرب الزوال و هى الساعه التى اقیم فیها امیرالمؤمنین(ع) بغدیر خم علما للناس و… کان کمن حضر ذلک الیوم…وسائل الشیعه ۵: ۲۲۵، ح ۲٫

امام صادق(ع) فرمود:

کسى که در روز عید غدیر هر ساعتى که خواست، دو رکعت نماز بخواند و بهتر این است که نزدیک ظهر باشد که آن ساعتى است که امیرالمؤمنین(ع) در آن ساعت در غدیر خم به امامت منصوب شد، (هر که چنین کند) همانند کسى است که در آن روز حضور پیدا کرده است…

۲۷- روزه غدیر

قال الصادق(ع): صیام یوم غدیر خم یعدل صیام عمر الدنیا لو عاش انسان ثم صام ما عمرت الدنیا لکان له ثواب ذلک.وسائل الشیعه ۷: ۳۲۴، ح ۴٫

امام صادق(ع) فرمود:روزه روز غدیر خم با روزه تمام عمر جهان برابر است. یعنى اگر انسانى همیشه زنده باشد و همه عمر را روزه بگیرد، ثواب او به اندازه ثواب روزه عید غدیر است.

۲۸- روز تبریک و تبسم

عن الرضا(ع) قال: … و هو یوم التهنئه یهنئ بعضکم بعضا،فاذا لقى المؤمن اخاه یقول: «الحمد لله الذى جعلنا من المتمسکین ‏بولایه امیر المؤمنین و الائمه(ع)» و هو یوم التبسم فى وجوه الناس‏ من اهل الایمان…اقبال: ۴۶۴٫

امام رضا(ع) فرمود:عید غدیر روز تبریک و تهنیت است.هر یک به دیگرى تبریک بگوید، هر وقت مؤمنى برادرش را ملاقات کرد، چنین بگوید: «حمد و ستایش خدایى را که به ما توفیق چنگ زدن به ولایت امیرمؤمنان و پیشوایان عطا کرد» آرى عید غدیر روز لبخند زدن به چهره مردم با ایمان است…

فصل سوم ولایت در غدیر

۲۹- پیامبر و ولایت على(ع)

عن ابى سعید قال: لما کان یوم غدیر خم امر رسول الله(ص) منادیا فنادى: الصلوه جامعه، فاخذ بید على(ع) و قال: اللهم من کنت مولاه فعلى مولاه،اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.

بحارالانوار ۳۷: ۱۱۲، ح ۴٫

ابو سعید گوید:در روز غدیر خم رسول خدا(ص) دستور داد: منادى ندا دهد که: براى نماز جمع شوید.

بعد دست على(ع) را گرفت و بلند کرد و فرمود:خدایا کسى که من مولاى اویم پس على هم مولاى اوست، خدایا دوست بدار کسى را که على را دوست بدارد و دشمن بدار کسى را که با على دشمنى کند.

۳۰- زندگى پیامبرگونه

قال رسول الله(ص): من یرید ان یحیى حیاتى، و یموت مماتى،ویسکن جنه الخلد التى وعدنى ربى‏ فلیتول على ابن ابى طالب،(ع)فانه لن یخرجکم من هدى،ولن یدخلکم فى ضلاله.الغدیر ۱۰: ۲۷۸٫

رسول خدا(ص) فرمود:کسى که مى‏ خواهد زندگى و مرگش همانند من باشد و در بهشت جاودانه‏اى که پروردگارم به من وعده کرده، ساکن شود، ولایت على بن ابى طالب(ع) را انتخاب کند، زیرا او هرگز شما را از راه هدایت بیرون نبرده، به گمراهى نمى‏ کشاند.

۳۱- پیامبر و امامت على(ع)

عن جابر بن عبد الله الانصارى قال: سمعت‏ رسول الله(ص) یقول لعلى بن ابى طالب(ع): یا على! انت اخى و وصیى و وارثى‏ وخلیفتى على‏ امتى فى ‏حیوتى و بعد وفاتى ‏محبک محبى و مبغضک مبغضى ‏و عدوک عدوى.امالى صدوق: ۱۲۴، ح ۵٫

جابربن عبد الله انصارى مى ‏گوید:از رسول خدا(ص) شنیدم که به على بن ابى ‏طالب(ع) فرمود: اى على، تو برادر و وصى و وارث و جانشین من در میان امت من در زمان حیات و بعد از مرگ منى. دوستدار تو دوستدار من و دشمن و کینه ‏توز تو دشمن من است.

۳۲- پایه‏ هاى اسلام

عن ابى جعفر(ع) قال: بنى الاسلام على خمس: الصلوه و الزکوه و الصوم و الحج و الولایه‏و لم یناد بشى‏ء ما نودى بالولایه یوم الغدیر.کافى ۲، ۲۱، ح ۸٫

امام باقر(ع) فرمود:اسلام بر پنج پایه استوار شده است:نماز، زکات، روزه، حج و ولایت و به هیچ چیز به اندازه آنچه در روز غدیر به ولایت تاکید شده، ندا نشده است.

۳۳- ولایت جاودانه

عن ابى الحسن(ع) قال: ولایه على(ع) مکتوبه فى صحف جمیع الانبیاء ولن یبعث‏الله رسولا الا بنبوه محمد ووصیه على(ع).سفینه البحار ۲: ۶۹۱٫

امام کاظم(ع) فرمود:ولایت على(ع) در کتابهاى همه پیامبران ثبت‏شده است و هیچ پیامبرى مبعوث نشد، مگر با میثاق نبوت محمد(ص) و امامت على(ع).

۳۴- ولایت و توحید

قال رسول الله(ص): ولایه على بن ابى طالب ولایه الله ‏و حبه عباده الله و اتباعه فریضه الله‏ و اولیاؤه اولیاء الله و اعداؤه اعداء الله‏ و حربه حرب الله و سلمه سلم الله عز و جل.امالى صدوق: ۳۲٫

رسول خدا(ص) فرمود:ولایت على بن ابیطالب(ع) ولایت ‏خداست، دوست داشتن او عبادت خداست، پیروى کردن او واجب الهى است و دوستان او دوستان خدا و دشمنان او دشمنان خدایند، جنگ با او، جنگ با خدا و صلح با او، صلح با خداى متعال است.

۳۵- روز ناله نومیدى شیطان

عن جعفر، عن ابیه(ص) قال: ان ابلیس عدوالله رن اربع رنات: یوم لعن، و یوم اهبط الى الارض،و یوم بعث النبى(ص) و یوم الغدیر.قرب الاسناد: ۱۰٫

امام باقر(ع) از پدر بزرگوارش امام صادق(ع) نقل کرد که فرمود: شیطان دشمن خدا چهار بار ناله کرد: روزى که مورد لعن خدا واقع شد و روزى که به زمین هبوط کرد و روزى که پیامبر اکرم(ص) مبعوث شد و روز عید غدیر.

۳۶- ولایت علوى دژ توحید

عن النبى(ص): یقول الله تبارک و تعالى: ولایه على بن ابى طالب حصنى،فمن دخل حصنى امن من نارى.جامع الاخبار: ۵۲، ح ۷٫

پیامبر اکرم(ص) فرمود:خداوند مى‏ فرماید: ولایت على بن ابیطالب دژ محکم من است، پس هر کس داخل قلعه من گردد، از آتش دوزخم محفوظ خواهد بود.

۳۷- جانشین پیامبر

قال رسول الله(ص): یا على انا مدینه العلم و انت بابها و لن تؤتى المدینه الا من قبل الباب… انت امام امتى و خلیفتى علیها بعدى، سعد من اطاعک و شقى من عصاک، و ربح من تولاک و خسر من عاداک.جامع الاخبار: ۵۲، ح ۹٫

رسول خدا(ص) فرمود:اى على من شهر علمم و تو درب آن هستى، به شهر جز از راه درب آن وارد نشوند. … تو پیشواى امت من و جانشین من در این شهرى، کسى که اطاعت تو کند سعادتمند است، و کسى که تو را نافرمانى کند، بدبخت است، و دوستدار تو سود برده و دشمن تو زیان کرده است.

۳۸- اسلام در سایه ولایت

قال الصادق(ع): اثافى الاسلام ثلاثه: الصلوه و الزکوه و الولایه،لا تصح واحده منهن الا بصاحبتیها.کافى: ۲، ص ۱۸٫

امام صادق(ع) فرمود:سنگهاى زیربناى اسلام سه چیز است: نماز، زکات و ولایت که هیچ یک از آنهابدون دیگرى درست نمى ‏شود.

۳۹- ده هزار شاهد

قال ابو عبد الله(ع): العجب یا حفص لما لقى على بن ابى ‏طالب!! انه کان له عشره الاف شاهد لم یقدر على اخذ حقه و الرجل یاخذ حقه بشاهدین.بحار الانوار: ۳۷، ۱۴۰٫

امام صادق(ع) فرمود:اى حفص! شگفتا از آنچه على بن ابى طالب(ع) با آن مواجه شد! او با ده هزار شاهد و گواه (در روز غدیر) نتوانست‏ حق خود را بگیرد، در حالى که شخص با دو شاهد حق خود را مى ‏گیرد.

۴۰- على(ع)، مفسر قرآن

عن النبى(ص) فى احتجاجه یوم الغدیر: على تفسیر کتاب الله، و الداعى الیه، الا و ان الحلال و الحرام اکثر من ان احصیهما و اعرفهما، فآمر بالحلال و انهى عن الحرام فى مقام واحد، فامرت ان آخذ البیعه علیکم و الصفقه منکم، بقبول ما جئت به عن الله عز و جل فى على امیر المؤمنین و الائمه من بعده، معاشر الناس تدبروا و افهموا آیاته، و انظروا فى محکماته و لا تتبعوا متشابهه، فو الله لن یبین لکم زواجره، و لا یوضع لکم عن تفسیره الا الذى انا آخذ بیده.وسایل الشیعه: ۱۸، ۱۴۲، ح ۴۳٫

پیامبر اکرم (ص) روز عید غدیر فرمود:على(ع) تفسیر کتاب خدا، و دعوت کننده به سوى خداست، آگاه باشید که حلال و حرام بیش از آنست که من معرفى و به آنها امر و نهى کنم و بشمارم. پس دستور داشتم که از شما عهد و پیمان بگیرم که آنچه را در مورد على امیرمؤمنان، و پیشوایان بعد او از طرف خداوند بزرگ آوردم، بپذیرید.

اى مردم! اندیشه کنید و آیات الهى را بفهمید، در محکمات آن دقت کنید و متشابهات آن را دنبال نکنید.

به خدا قسم هرگز کسى نداهاى قرآن را نمى‏ تواند بیان کند و تفسیر آن را روشن کند، جز آن کسى که من دست او را گرفته ‏ام (و او را معرفى کردم).

واقعه غدیر

از مهم‌ترین وقایع تاریخ اسلام است که در آن، پیامبر اسلام(ص) هنگام بازگشت از حجة الوداع در ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم قمری در غدیر خم، امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کرد. حاضران در آن واقعه که بزرگان صحابه نیز در میان‌شان بودند، با امام علی(ع) بیعت کردند.

این معرفی بنا به دستور خدا در آیه تبلیغ بود. این آیه به پیامبر(ص) دستور می‌داد آنچه خداوند بر او نازل کرده، ابلاغ کند و اگر این کار را نکند، رسالتش را انجام نداده است. پس از واقعه غدیر آیه اکمال نازل شد که می‌گفت: «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»

معصومان(ع) به حدیث غدیر استناد کرده‌اند و شاعران بسیاری از دوران امام علی(ع) درباره آن شعر سروده‌اند. از مهم‌ترین آثار درباره این واقعه، کتاب الغدیر از علامه امینی است. پیامبر(ص) و دیگر معصومان این روز را عید خوانده‌اند و مسلمانان، به‌ویژه شیعیان این روز را جشن می‌گیرند.

ماجرای غدیر

پیامبر(ص) در ذیقعده سال دهم هجری همراه هزاران نفر برای ادای مناسک حج از مدینه به طرف مکه حرکت کرد.^[۱] این سفر رسول خدا(ص)، حجة الوداع، حجة الاسلام و حجة البلاغ نامیده می‌شود. در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام در یمن بود^[۲] و هنگامی که از تصمیم پیامبر(ص) برای سفر حج آگاه شد، همراه عده‌ای به سمت مکه حرکت نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول‌ خدا(ص) پیوست.^[۳]

نزول آیه تبلیغ

مسلمانان حج‌گزار پنج شنبه ۱۸ ذی الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر(ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا(ص) امر نمود تا علی(ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود، به مردم معرفی کند.^{[نیازمند منبع]}

پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت می‌کنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب مانده‌اند، به کاروان در غدیر خم، ملحق شوند.^[۴]

ایراد خطبه

پیامبر(ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای ایراد کرد که به خطبه غدیر مشهور شد و در ضمن آن فرمود:

«حمد و ستایش مخصوص خداوند است و از او یاری می‌خواهیم و به او ایمان داریم و از شر نفس‌هایمان و زشتی‌های کردارمان، به او پناه می‌بریم... خداوند لطیف و خبیر مرا خبر داد که من به زودی (به سوی او) فرا خوانده می‌شوم و (دعوت او را) اجابت خواهم نمود... من پیش از شما در کنار حوض (حوض کوثر) حاضر می‌گردم و شما در کنار آن بر من وارد می‌گردید، پس بنگرید که پس از من چگونه درباره ثقلین رفتار می‌کنید؛ ثقل اکبر کتاب خداست... و ثقل دیگر، عترت من است...»

سپس رسول خدا(ص)، دست علی(ع) را بلند نمود تا مردم او را ببینند و فرمود:

«ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار‌تر نیستم؟ مردم پاسخ دادند: آری،‌ ای رسول خدا. حضرت فرمود: خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین‌ام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار ترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست.» رسول خدا(ص) سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: «خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن هر کسی را که علی را دوست دارد و او را مولای خود بداند و دشمن بدار هر کسی را که او را دشمن می‌دارد و یاری نما هر کسی را که او را یاری مینماید و به حال خود رها کن هر کس را که او را وا می‌گذارد.» سپس خطاب به مردم فرمود: «حاضران این پیام را به غایبان برسانند.» ^[۵]

نزول آیه اکمال

هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که دوباره جبرئیل نازل شد و از جانب خداوند، آیه سوم سوره مائده نازل شد که به آیه اکمال مشهور است. در بخشی از آیه آمده است: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً؛ امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»

تبریک به امام علی(ع)

در این هنگام، مردم به امیرمؤمنان(ع) تهنیت گفتند. از جمله کسانی که پیشاپیش سایر صحابه، به امام علی(ع) تهنیت گفتند، ابوبکر و عمر بودند. عمر پیوسته خطاب به امیر مؤمنان(ع) می‌گفت: بر تو گوارا باد‌! ای پسر ابوطالب!، تو مولای من و مولای هر مرد و زن با ایمان گشتی.^[۶]

پیامبر(ص) نیز دستور داد خیمه‌ای برای علی(ع) برپا کردند و به مسلمانان فرمان داد دسته دسته خدمت ایشان برسند و به عنوان امیرمؤمنان به او سلام دهند و همه مردم حتی همسران رسول خدا(ص) و همسران مسلمانان، دستور پیامبر(ص) را عملی ساختند.^[۷]

حاضران

درباره تعداد افراد حاضر در غدیر خم اختلاف‌نظر است. تعداد حاضران را ده هزار نفر،^[۸] دوازده هزار نفر،^[۹] هفده هزار نفر،^[۱۰] هفتاد هزار نفر^[۱۱] و ۱۲۰هزار نفر^[۱۲] گفته‌اند. برخی با توجه به گنجایش جمیعت در فضای غدیر خم، جمعیت مدینه در سال دهم هجری، در نظر گرفتن جمعیت حاضر در مکه در حجة الوداع، گزارش مبنی بر حضور ده هزار نفر در غدیر خم را مستندتر دانسته‌اند.^[۱۳]

عمر بن خطاب،^[۱۴] عثمان بن عفان،^[۱۵] عایشه بنت ابوبکر،^[۱۶] سلمان فارسی،^[۱۷] ابوذر غفاری،^[۱۸] زبیر بن عوام،^[۱۹] جابر بن عبدالله انصاری،^[۲۰] عباس بن عبدالمطلب،^[۲۱] ابوهریره^[۲۲] از صحابه‌ای بودند که در واقعه غدیر حاضر بوده و آن را بدون واسطه نقل کرده‌اند. واقعه غدیر در منابع شیعه و سنی نقل شده است. برخی از فرازهای خطبه غدیر مانند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» متواتر است.^[۲۳]

آیات نازله درباره غدیر

طبق نظر مفسران شیعه^[۲۴] و سنی،^[۲۵] چند آیه در قرآن کریم درباره ماجرای غدیر در حجة الوداع نازل شده است:

1. «الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروز، دینتان را برای شما کامل و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.» ^[۲۶] که به آیه اکمال معروف است.
2. «یا أیها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربّک فان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله یعصمک من النّاس؛‌ ای پیامبر، آنچه را از ناحیه پروردگارت به تو نازل شد، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، اصلاً پیغام پروردگار را نرساندی و خدا تو را از (شر) مردم، نگه می‌دارد.» ^[۲۷] این آیه به آیه تبلیغ مشهور است.
3. «سأل سائل بعذاب واقع للکافرین لیس له دافع»^[۲۸] پس از آنکه پیامبر مسأله ولایت علی (ع) را به مردم اعلان کرد نعمان بن حارث فهری با حالت اعتراض به پیامبر گفت: ما را به توحید و قبول رسالتت و انجام جهاد و حج و روزه و نماز و زکات امر کردی، ما هم قبول کردیم. اما به این مقدار راضی نشدی تا اینکه این جوان را منصوب کردی و او را ولی ما قرار دادی. آیا این اعلام ولایت از ناحیه خودت بوده، یا از سوی خدا؟ وقتی پیامبر به او فرمود که از ناحیه خداوند است، با حالت انکار از خداوند خواست که اگر این حکم از جانب اوست، سنگی از آسمان بر سرش فرود آید. در این هنگام سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را درجا کشت و این آیه نازل شد.^[۲۹]

احتجاج به غدیر

امام ‌علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به واقعه غدیر اشاره کرده‌اند. امام علی در اوایل حکومتش در روز رحبه، به منظور دفاع از حق خود و رد بر کسانی که در امر خلافت با او منازعه می‌کردند، به واقعه غدیر مناشده کرد.^[۳۰] همچنین حضرت فاطمه(س) می‌فرماید: «گویی شما نمی‌دانید آنچه را که پیامبر در روز غدیرخم فرمود؟ سوگند به خدا، پیامبر در آن روز مقام ولایت و امامت را برای علی مقرر و استوار ساخت، تا رشته طمع شما را نسبت به این مقام قطع کند.» ^[۳۱]

پیام غدیر

داستان غدیر از عظمت و ضرورت ولایت و ریشه‌ای بدون این مسئله خبر می‌دهد. رسول خدا در آن هنگام و در زیر آن آفتاب سوزان. آن همه جمعیت را برای چه نگه می‌دارد و چه پیامی برای‌شان دارد.

این پیام اساسی ‌ترین پیام دین او بود و به راستی رسول ص بر عظمت و ضرورت آن واقف بود، که مردم را در آن گرمای سوزان نگه داشت و رسالت آسمانی خویش را به مسلمانان ابلاغ فرمود.

غدیر، خنثی کننده توطئه

آنچه می‌توانست همه نقشه‌های منافقان را یکجا خنثی، و اسلام را در چنان برهه حساسی حفظ کند، تعیین جانشین پیامبر و اعلان رسمی آن بود، چنان که حضرت زهرا(س) در این‌ باره می‌فرمایند: «پیامبر در روز غدیر، عقد ولایت را برای علی علیه السلام محکم کرد». غدیر خم منافقان را فلج کرد و مانع اجرای نقشه‌ ها و توطئه‌ های شیطانی‌ شان شد.

تاج ولایت

پیامبر ص در غدیر خم عمامه خود را، که «سحاب» نام داشت، به عنوان تاج افتخار بر سر امیرالمؤمنین علیه السلام قرار دادندو انتهای عمامه را بر دوش آن حضرت آویختند و فرمودند «عمامه تاج عرب است».

خلاصه مکتب وحی

«غدیر» عصاره و نتیجه خلقت و چکیده تمام ادیان الهی و خلاصه مکتب وحی است و صرفا واقعه‌ای تاریخی نیست. این نام مقدس، عنوان عقیده ما و اساس دین است. غدیر ثمره نبوت و میوه رسالت است غدیر تعیین کننده خط‌مشی مسلمانان تا آخرین روز دنیاست. غدیر ماجرایی سرنوشت‌ساز است که «خطبه غدیر» شاخص‌ترین و زنده‌ترین سند آن است.

غدیر؛ تداوم خط نبوت

واقعه غدیر خم که در آخرین سال زندگی رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله رخ داد و در آن علی علیه السلام به جانشینی آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برگزیده شد، حادثه‌ای تاریخی نیست که در کنار دیگر وقایع بدان نگریسته شود. غدیر تنها نام یک سرزمین نیست؛ یک تفکر است. غدیر، نشانه و رمزی است که از تداوم خط نبوت خبر می‌دهد. غدیر، نقطه تلاقی کاروان رسالت با طلایه‌داران امامت است. آری، غدیر خم یک سرزمین نیست؛ چشمه‌ای است که تا پایان هستی می‌جوشد؛ کوثری است که فنا برنمی‌دارد؛ و افقی است بی‌کرانه و خورشیدی است عالم‌تاب.

غدیر و سرنوشت اسلام

بدون شک واقعه غدیر خم، نقش سرنوشت سازی در تعیین مسیر آینده اسلام داشته است. در این واقعه، پیامبر اسلام صلی‌ الله‌ علیه‌ و ‌آله مهم‌ترین مأموریت دوران پیامبریِ خود را به انجام رساند؛ مأموریتی که انجام آن، به منزله رساندن پیام رسالت حضرت بود، و کوتاهی در مورد آن، به از بین رفتن زحمات چندین ساله ایشان می‌انجامید؛ چنان که خداوندمتعالی درآیه ۶۷ سوره مائده می‌فرماید: «هان ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت به تو نازل شده است، تبلیغ کن و اگر چنان نکنی، پیام و رسالت او را انجام نداده‌ای وخداوند تو را از مردم حفظ می‌فرماید».

حدیث غدیر خم یقینی است

واقعه غدیر خم، یکی از مسلّم‌ترین مسائل تاریخ اسلام است و صدها دانشمند از آن یاد کرده‌اند؛ مانند ابوریحان بیرونی و خواجه نصیرالدین طوسی. فیلسوف معروف، فارابی نیز بر همین اساس، به تحلیل فلسفه «امامت» پرداخته است. ابن سینا نیز به موضوع نص (حدیث صریح غدیر)، در کتاب شفا اهمیت داده است، و آن را بهترین راه برای تعیین جانشین دانسته است. گذشته از علمای بزرگ شیعه که همه موثّق‌اند و حجت،ده‌ها و ده‌ها دانشمند و محدث و مورّخ و مفسر از اهل ‌سنت نیز حدیث غدیر و واقعه آن را نقل کرده‌ اند؛ مانند طبری و ابن اثیر و احمد حنبل.

اگر می‌شد…

اگر پس از درگذشت پیامبر اکرم ص به سفارش ‌های روز غدیر و موارد مکرر دیگری که پیامبر خدا، علی علیه السلام را پیشوا معرفی فرموده بود عمل کرده بودند، اسلام جهان گیر می‌شد و دین خدا بشریت را به راه می‌آورد و عدالت و دادگری، آفاق تا آفاق گیتی را می‌گرفت. از اینجاست که همه هوشمندان تاریخ بشر که به گونه‌ای ازاین واقعه آگاهی یافته‌اند، از انحرافی که پس از رحلت پیامبر پیش آمد، اظهار تأسف کرده‌اند؛ از این جمله است ولتر، فیلسوف مشهور فرانسوی. وی تأسف خویش را چنین اظهار کرده است: «آخرین اراده محمد انجام نشد؛ او علی را به جای خود منصوب کرده بود…».

عید غدیر در احادیث

عید خلافت و ولایت

زیاد بن محمد گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: آیا مسلمانان عیدی غیر از عید قربان و عید فطر و روز جمعه دارند؟ فرمود: «آری، روزی که رسول خدا ص ، امیرمؤمنان علی علیه السلام را (به خلافت و ولایت) منصوب کرد».

برترین عید امت

رسول خدا ص فرمود: «روز غدیر خم، برترین عیدهای امت من است، و آن روزی است که خداوند بزرگ دستورداد برادرم، علی بن ابی‌طالب را به عنوان پرچمدار (و فرمانده) امتم منصوب کنم، تا بعد از من مردم به دست او هدایت شوند، و آن روزی است که خداوند در آن روز دین را تکمیل، و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را دین آنان قرار داد».

عید آسمانی

حضرت امام رضا علیه السلام به نقل از جدّش امام صادق علیه السلام فرمود: «روز غدیر خم، درآسمان مشهورتر از زمین است».

عید پر برکت

امام صادق علیه السلام فرمود: «به خدا قسم اگر مردم فضیلت واقعی روز غدیر را می‌شناختند، فرشتگان روزی ده بار با آنان مصافحه می‌کردند. بخشش‌های خدا به کسی که آن روز را شناخته، قابل شمارش نیست».

روز سپاس و شادی

امام صادق علیه السلام فرمود: «عید غدیر، روز عبادت و نماز و سپاس و ستایش خداست، و روز سرور و شادی است؛ به دلیل ولایت ما خاندان که خدا بر شما منت گذاشت. من دوست دارم شما آن روز را روزه بگیرید».

روز نیکوکاری و بخشش

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «یک درهم دادن به برادران با ایمان و معرفت در روز عید غدیر، برابر هزار درهم (در روزهای دیگر) است؛ بنابراین، در این روز به برادرانت انفاق کن و هر مرد و زن مؤمن را شاد گردان».

روز ناله نومیدی شیطان

امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش حضرت باقرالعلوم علیه السلام نقل کرد که فرمود: «شیطان چهار بار ناله نومیدی سر داد؛ روزی که مورد لعن خدا قرار گرفت، روزی که از آسمان به زمین هبوط کرد، روزی که پیامبر اسلام ص به پیامبری مبعوث شد، و روز عید غدیر خم».

پیام تبریک

غدیر، سرچشمه همیشه ‌جوشان ولایت است که از سینه تفتیده «خم» به جام محبت دوست‌داران پیامبر و خاندانش جارى است. غدیر، شایسته هر ثناست که وحى از او پیراست و محمد بدو آراست و اسلام از او برخاست. غدیر، تفسیر بدر و احد و شأن نزول صفین و نهروان است. بدر، عدالت مى‌خواست؛ احد، شجاعت آرزو مى‌کرد؛ خیبر تماشاى صداقت را تمنا داشت و غدیر، آمین آن همه ثنا و دعا بود. غدیر، روز انسان است. غدیر، تداوم رسالت محمد صلی الله علیه و آله در ولایت على علیه ‌السلام است. غدیر، عید پیمان و میثاق و عهد است. غدیر، عید عدالت و رهبرى است. عید امامت و ولایت بر عاشقان مبارک باد.

کوثرى از مِىِ غدیر

پیامبر در سال دهم هجرت حج گزارد و به سوى مدینه بازگشت. در روز هجدهم ذى‌حجه که قافله ‌هاى بسیارى پیش از پیامبر حرکت مى‌کردند و عده‌اى از پسِ حضرت مى‌آمدند، پیامبر به سرزمین غدیر خم رسید. او به فرمان الهى دستور داد سواران و پیادگان توقف کنند، آنان که رفته‌اند، بازآیند و آنان که نیامده ‌اند، برسند. سپس بر انبوهى از جهاز شتران فراز رفت و خداى را سپاس گفت و از اینکه به زودى از میان آنان خواهد رفت، خبر داد. سپس از آنان خواست درباره چگونگى ابلاغ رسالت وى گواهى دهند. مردمان فریاد برآوردند: شهادت مى‌دهیم که تو پیام حق را ابلاغ کردى، نصیحت کردى و جهاد نمودى. خداوند تو را پاداش نیکو دهد.

آن‌گاه از جایگاه والاى خود در میان امت سخن گفت و از آنان بر اولویت خود گواه خواست و پس از شنیدن پاسخ‌هاى یک‌صدا و بلند، دست على علیه‌السلام را گرفت و با شکوهى شگرف و فریادى رسا فرمود: «من کنت مولا فعلى مولاه.» سه بار این جمله را تکرار و بر یاوران و پذیرندگان ولایت او دعا کرد.

1. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۷۴؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۴۸.
2. حلبی، السيرة الحلبية، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۳۶۸، ۳۶۹.
3. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۱.
4. نسائی، سنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۳۵.
5. عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴.
6. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
7. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۶.
8. عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۳۲.
9. عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۹.
10. شعیری، جامع الاخبار، المطبعة الحیدریة، ص۱۰.
11. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶.
12. ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۳۷۶ق، ص۳۷.
13. امام، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، ص۳۸.
14. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۳۹۸ق، ج۷، ص۳۴۹.
15. ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
16. ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۲.
17. جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
18. جوینی، فرائدالسمطین، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۳۱۵.
19. ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
20. امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۱، ص۵۷.
21. جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
22. جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
23. مطهری، امامت و رهبری، ۱۳۶۴ش، ص۱۱۴-۱۱۳؛ خسروی، «نقل‌های حدیث غدیر در منابع روایی قرن سوم و چهارم»، ص۱۵۴ـ۱۶۱.
24. طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۳۵، ۵۸۸؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۵، ص۱۹۳-۱۹۴.
25. واحدی، أسباب النزول، ۱۹۹۱م، ص۱۳۹؛ حاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۰، ۲۴۹.
26. سوره مائده، آیه۳.
27. سوره مائده، آیه ۶۷.
28. سوره معارج، آیات۱-۲.
29. طبرسی، مجمع البیان، موسسه اعلمی للمطبوعات، ج۱۰، ص۵۳۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ق، ج۱۹، ص۲۷۸؛ ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۳۵.
30. امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۱، ص۳۳۹.
31. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸۰.

پیامبر اسلام‏ صلى الله علیه وآله در طول دوران رسالت، پیوسته به موضوع جانشینى بعد از خود اشاره کرده و به صورت مکرر آن را امرى مربوط به خدا دانسته است.

صرف نظر از کتب تفسیر و تاریخ و حدیث‏ شیعه که بر انتصابى بودن امام از سوى خداوند تصریح و تاکید دارند، این مطلب را می‏توان به روشنى از کتب اهل سنت نیز اثبات نمود.

طبرى مینویسد: پیامبر اکرم‏ صلى الله علیه وآله پس از گذشت ۳ سال از آغاز بعثت، از سوى خداوند مامور شد که دعوت خویش را آشکار سازد، و آیه «وَاَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الاَقرَبینَ‏» (شعراء/ ۲۱۴٫) در این مورد نازل شد. پیامبر، سران بنى هاشم را جمع کرد و فرمود: «من خیر دنیا و آخرت را براى شما آورده‏ام. خداوند به من امر کرده است که شما را به آن دعوت کنم. کدام یک از شما مرا در نشر این آیین یارى می‏کند تا برادر و وصى و جانشین من در میان شما باشد؟» حضرت سه مرتبه این سخن را تکرار نمود و در هر بار تنها علی‏ه السلام آمادگى خود را اعلان کرد. در این موقع پیامبرصلى الله علیه وآله فرمود:

ان هذا أخی ووصى وَخَلِیفَتِی فِیکُمْ[۱]

او برادر و وصى و جانشین من در میان شماست.

ان هذا أخی ووصى وَخَلِیفَتِی فِیکُمْ

طبرى در جاى دیگرى از تاریخش نقل می‏کند: وقتى آن حضرت براى تبلیغ اسلام با سران قبیله بنی ‏عامر تماس گرفت، یکى از آنان حمایت‏ خود را از وى اعلام نمود و افزود: هرگاه خداوند تو را بر مخالفان پیروز ساخت، آیا موضوع زمامدارى مسلمانان پس از شما به ما واگذار می‏گردد؟ پیامبرصلى الله علیه وآله فرمود:

ثُمَّ أَظْهَرَکَ اللَّهُ عَلَى مَنْ خَالَفَکَ، أَیَکُونُ لَنَا الأَمْرُ مِنْ بَعْدِکَ؟ [قَالَ: الأَمْرُ إِلَى اللَّهِ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ]

موضوع خلافت، مربوط به خدا است [و از اختیار من بیرون است]، خدا هر فردى را انتخاب کند، امامت‏به او محول می‏گردد.[۲]

جانشین پیامبر

پیامبر اسلام با این گونه سخنان صریح و بسیار روشن خود زمینه‏ سازى نموده و اذهان را آماده می‏کرد تا آخرین پیام الهى را درباره رهبرى امت اسلامی ‏که سرنوشت اسلام و مسلمین را رقم خواهد زد ابلاغ نماید و پیوسته به مساله مهم ولایت و رهبرى بعد از خود اشاره نموده و على‏ علیه السلام را به عنوان بهترین فرد معرفى مى ‏کردند. تا اینکه وعده موعود فرا رسید و براى ابلاغ آخرین فرمان خداوند و اتمام رسالت‏خویش در هنگام برگشت از سفر حج در مکانى به نام غدیر خم، در بزرگترین اجتماع مسلمین در دوران پیامبرى خویش به پا خواست و به فرمان خداوند، امام على ‏علیه السلام و یازده معصوم از فرزندان او را به عنوام امام و رهبر مسلمین با جملاتى چون «من کنت مولاه فهذا على مولاه‏» که برگرفته از ولایت‏ خداوند است، منصوب کرد.

متاسفانه بعد از رحلت پیامبر عظیم الشان اسلام‏ صلى الله علیه وآله تهاجم بس گسترده‏اى علیه ولایت امام على‏ علیه السلام آغاز گردید و بزرگترین هجمه‏ ها علیه روایت غدیر بود، اما از آنجا که نتوانستند این پیام بزرگ و پرفروغ آسمانى را نادیده بگیرند، پیوسته به تفسیرهاى ناصواب و به دور از منطق همچون تفسیر لفظ «مولا» به معنى نصرت و محبت و دوستى دست زدند تا شاید بتوانند این حدیث نورانى را تحریف کرده و کارهاى توجیه‏ ناپذیر خویش را توجیه کنند.

هم اکنون به بیان شواهدى مى ‏پردازیم که به روشنى ثابت مى ‏کند که مقصود از «مولى‏» در حدیث غدیر، همان امامت و رهبرى است.

شواهد

۱ – فرازهاى حدیث‏ شریف غدیر

رسول خداصلى الله علیه وآله در روز غدیر خم فرمود:

لا اله الا هو – لانه قد اعلمنى انى ان لم ابلغ ما انزل الى فى حق على فما بلغت رسالته، فقد ضمن لى (تبارک و تعالى) العصمه من الناس و هو الله الکافى الکریم، فاوحى الى: بسم الله الرحمن الرحیم یا ایها الرسول، بلغ ما انزل الیک من ربک فى على، «یعنى فى الخلافه لعلى بن ابى طالب‏» و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس. معاشر الناس! ما قصرت فى تبلیغ ما انزل الله تعالى الى، و انا ابین لکم سبب هذه الآیه. ان جبرئیل‏ علیه السلام هبط الى مرارا ثلاثا یامرنى عن السلام ربى و هو السلام ان اقوم فى هذا المشهد، فاعلم کل ابیض و اسود ان على بن ابى طالب، اخى و وصیى و خلیفتى على امتى و الامام من بعدى، الذى محله منى محل هارون من موسى، الا انه لا نبى بعدى، و هو ولیکم بعد الله و رسوله و قد انزل الله تبارک تعالى على بذلک آیه من کتابه: «انما ولیکم الله و رسوله و الذین‏یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون‏» (مائده/ ۵۵) و على بن ابى طالب الذى اقام الصلوه و اتى الزکوه و هو راکع یرید الله عز وجل فى کل حال.

خدایى جز الله نیست، زیرا او به من اعلام فرموده است که اگر آنچه در حق على بر من نازل نموده ابلاغ نکنم رسالت او را نرسانده‏ام، و براى من حفظ از شر مردم را ضمانت نموده است و خدا کفایت کننده و کریم است.

خداوند به من چنین وحى کرده است: «بسم الله الرحمن الرحیم اى پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت درباره على بر تو نازل شده; یعنى خلافت على بن ابى ‏طالب را ابلاغ کن و اگر انجام ندهى، رسالت او را نرسانده‏اى، و خداوند تو را از مردم حفظ مى ‏کند.» (مائده / ۶۷)

اى مردم! من در رساندن آنچه خداوند بر من نازل کرده کوتاهى نکرده‏ام و من سبب نزول این آیه را براى شما بیان مى‏ کنم: جبرئیل سه مرتبه بر من نازل شد و از طرف خداوند سلام که او سلام است مرا مامور کرد که در این محل بپاخیزم و بر هر سفید و سیاهى اعلام کنم که: «ان على بن ابى طالب اخى و وصیى و خلیفتى على امتى والامام من بعدى; على بن ابى‏ طالب برادر من و وصى من و جانشین من بر امتم و امام بعد از من است.» نسبت او به من همانند هارون به موسى است جز این که پیامبرى بعد از من نیست. و او صاحب اختیار شما بعد از خدا و رسولش مى‏ باشد و خداوند در این مورد آیه‏اى از کتابش بر من نازل کرده است که: «صاحب اختیار شما، خدا و رسولش هستند و کسانى که ایمان آورده و نماز را بپا مى ‏دارند و در حال رکوع زکات مى‏ دهند.» (مائده/ ۵۵٫) و على بن ابى ‏طالب است که نماز را بپا داشته و در حال رکوع زکات داده و در هر حال خداوند عزوجل را قصد مى ‏کند.

معاشر الناس! لاتضلوا عنه ولا تنفروا منه، ولا تستنکفوا من ولایته، فهو الذى یهدى الى الحق و یعمل به، ویزهق الباطل و ینهى عنه، ولا تاخذه فى الله لومه لائم. معاشر الناس فضلوه فقد فضله الله، واقبلوه فقد نصبه الله. معاشر الناس! انه امام من الله،و لن یتوب الله على احد انکر ولایته ولن یغفر الله له، حتما على الله ان یفعل ذلک ممن خالف امره فیه و ان یعذبه عذابا نکرا، ابد الآباد و دهر الدهور. فاحذروا ان تخالفوه فتصلوا نارا وقودها الناس والحجاره اعدت للکافرین.

اى مردم! از او (على ‏علیه السلام) به سوى دیگرى گمراه نشوید، و از او روى بر مگردانید و از ولایت او سرباز نزنید. اوست که به حق هدایت نموده و به آن عمل مى‏ کند، و باطل را ابطال نموده و از آن نهى مى ‏نماید، و در راه خدا سرزنش ملامت کننده‏اى او را مانع نمى ‏شود.

اى مردم! او را فضیلت دهید که خدا او را فضیلت داده است، و او را قبول کنید که خداوند او را منصوب نموده است.

«معاشر الناس! انه امام من الله، ولن یتوب الله على احد انکر ولایته و لن یغفر الله له …;

اى مردم! او از طرف خداوند امام است و هر کس ولایت او را انکار کند خداوند هرگز توبه‏اش را نمى ‏پذیرد و او را نمى ‏بخشد. حتمى است‏ بر خداوند که با کسى که با او مخالفت نماید چنین کند و او را به عذابى شدید تا ابدیت و تا آخر روزگار معذب نماید. پس بپرهیزید از این که با او مخالفت کنید و گرفتار آتشى شوید که آتشگیره آن مردم و سنگ‏ها هستند و براى کافران آماده شده است.»

«الا ان جبرئیل خبرنى عن الله تعالى بذلک و یقول «من عادى علیا و لم یتوله فعلیه لعنتى;

بدانید که جبرئیل از جانب خداوند این خبر را براى من آورده است و مى‏ گوید: «هرکس با على دشمنى کند و ولایت او را نپذیرد لعنت و غضب من بر او باد.»

معاشر الناس … من کنت مولاه فهذا على مولاه، و هو على بن ابى طالب اخی و وصیى و مولاته من الله عزوجل انزلها على.

اى مردم هر کس من صاحب اختیار اویم این على صاحب اختیار اوست و او على بن ابى طالب، برادر و جانشین من است و ولایت او از جانب خداوند متعال است که بر من نازل کرده است.

الا وقد بلغت، الا و قد اسمعت، الا و قد اوضحت، الا و ان الله عزوجل قال و انا قلت عن الله عزوجل، الا انه لا امیر المؤمنین غیر اخى هذا.

بدانید من پیام خدا را رساندم، و وظیفه خود را ادا کردم، بدانید که من شنوانیدم، بدانید که من (مساله ولایت و امامت را) توضیح دادم و روشن نمودم، بدانید که خداوند فرموده است و من از جانب خداوند عز وجل مى‏ گویم، بدانید که امیرالمؤمنین جز این برادرم على نیست.

معاشر الناس! هذا على اخى، و وصیى و واعى علمى، و خلیفتى فى امتى… انه خلیفه رسول الله و امیرالمؤمنین، والامام الهادى من الله…

اى مردم! این على برادر من، وصى من، جامع علم من و جانشینم در میان امتم مى‏ باشد… او خلیفه رسول خدا، امیرالمؤمنین و امام هدایت کننده از طرف خداوند است.

معاشر الناس! انما اکمل الله عزوجل دینکم بامامته فمن لم یاتم به و بمن یقوم مقامه من ولدى من صلبه الى یوم القیامه، والعرض على الله عزوجل، فاولئک الذین حبطت اعمالهم، و فى النار هم خالدون، لایخفف عنهم العذاب ولا هم ینظرون.

اى مردم! خداوند دین شما را با امامت او کامل نمود، پس هر کس به او و کسانى که جانشین او از فرزندان من و از نسل او هستند تا روز قیامت و روز رفتن به پیشگاه خداوند اقتدا نکند، چنین کسانى اعمالشان در دنیا و آخرت از بین رفته و در آتش دائمى خواهند بود، عذاب از آنان تخفیف نمى‏یابد و به آنان مهلت داده نمى ‏شود[۳].

۲ – اقرار علماى اهل سنت

جمعى از علماى اهل سنت‏ با نقل روایات متعدد، مقصود از آیه شریفه (تبلیغ) و حکم موجود در آن را، معرفى ولایت على‏ علیه السلام ذکر مى ‏کنند.

مفسرین اهل سنت از جمله فخر رازی ادعا می کند که شان نزول این آیه واقعه غدیر است:

نَزَلَتِ الْآیَهُ فِی فَضْلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهُ أَخَذَ بِیَدِهِ وَقَالَ: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ» فَلَقِیَهُ عُمَرُ/ رَضِیَ اللَّه عَنْهُ فَقَالَ: هَنِیئًا لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَمَوْلَى کُلِّ مُؤْمِنٍ وَمُؤْمِنَهٍ، وَهُوَ قَوْلُ ابْنِ عَبَّاسٍ وَالْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ.

هنگامی که این آیه نازل شد، نبی مکرم(صلی الله علیه وآله) دست علی(علیه السلام) را گرفت و او را به عنوان خلیفه معرفی کرد. به دنبال آن، خلیفه دوم با علی (علیه السلام) ملاقات کرد و به او تبریک گفت. این سخن ابن عباس و براء بن عازب و محمد بن علی است.  [۴]

سیوطی از ابن ابی حاتم و ابن مردویه و ابن عساکر از ابو سعید خدری نقل می‌کند:

۶۶۰۹ – حَدَّثَنَا أَبِی , ثنا عُثْمَانُ بْنُ خُرَّزَاذَ , ثنا إِسْمَاعِیلُ بْنُ زَکَرِیَّا , ثنا عَلِیُّ بْنُ عَابِسٍ , عَنِ الْأَعْمَشِ , عَنْ عَطِیَّهَ الْعَوْفِیِّ , عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ , قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهُ {یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ} [المائده: ۶۷] فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.[۵]

تفسیر ابن ابی حاتم، از تفاسیری است که مورد تأیید اهل سنت حتی ابن تیمیه است که می‌گوید: تفسیر ابن ابی حاتم تفسیر معتبر است. روایات ضعیف و جعلی در این تفسیر نیست.

ابن مسعود می‌گوید: ما در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) این آیه را این‌گونه می‌خواندیم:

وأخرج ابن مردویه عن ابن مسعود قال: کنا نقرأ على عهد رسول الله صلّى الله علیه وسلّم یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ أن علیا ولی المؤمنین وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وخبر الغدیر عمده أدلتهم على خلافه الأمیر کرم الله تعالى وجهه،[۶]

این آیه قرآن را اینگونه قرائت می‌کردیم، یعنی برسان رسالت حق را که علی(علیه السلام) مولای مؤمنین است.

۳۹۴۳ – وَقَالَ إِسْحَاقُ: أخبرنا أَبُو عَامِرٍ الْعَقَدِیُّ، عَنْ کَثِیرِ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ [عُمَرَ] بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیٍّ رَضِیَ الله عَنْه قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ حَضَرَ الشَّجَرَهَ بِخُمٍّ، ثُمَّ خَرَجَ آخِذًا بِیَدِ عَلِیٍّ رَضِیَ الله عَنْه قَالَ: ” أَلَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أن الله تبارک وتعالى رَبُّکُمْ؟ ” قَالُوا: بَلَى. قَالَ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: ” أَلَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أَوْلَى بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وأن الله تعالى وَرَسُولَهُ أَوْلِیَاؤُکُمْ؟ “.

فَقَالُوا: بَلَى. قَالَ: ” فَمَنْ کَانَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ هَذَا مَوْلَاهُ، وَقَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا کتاب الله تعالى، سَبَبُهُ بیدی، وَسَبَبُهُ بِأَیْدِیکُمْ، وَأَهْلُ بَیْتِی “. هَذَا إِسْنَادٌ صَحِیحٌ

، وَحَدِیثُ غَدِیرِ خم قد أخرج النسائی مِنْ رِوَایَهِ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ، وَعَلِیٍّ، وَجَمَاعَهٍ من الصحابه رَضِیَ الله عَنْهم، وَفِی هَذَا زِیَادَهٌ لَیْسَتْ هُنَاکَ، وَأَصْلُ الْحَدِیثِ أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِیُّ أَیْضًا.

حضرت على علیه السّلام فرموده است : رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در زیر درختى در محل «خم» قرار گرفته بود ، طولى نکشید از زیر درخت بیرون آمده و دست مرا گرفت و خطاب به مردم فرمود : اى مردم ! مگر نه این است که گواهى می‌دهید ، خداى تعالى پروردگار شماست ؟ در پاسخ گفتند : آرى ! فرمود :مگر نه این‌ است که گواهى میدهید ، خدا و رسول او از جان شما به شما سزاوارترند ؟ و خدا و رسول او مولاى شمایند ؟ گفتند : آرى ! فرمود : بنا بر این ، کسى که خدا و رسول او مولاى او هستند ، به راستى این شخص (على علیه السّلام) مولاى اوست. اینک ، در میان شما دو اثر ارزنده و گرانبها مىگذارم که هرگاه به آن‌ها تمسک کنید ، هرگز در منجلاب گمراهى گرفتار نخواهید شد : یکى ، کتاب خدا است که ریسمان استوار میان شما و خدا مىباشد که یک طرف آن در دست حق تعالى است و طرف دیگرش در اختیار شماست و دیگرى ، اهل بیت من است .

ابن حجر بعد از نقل این روایت می‌گوید :سند این روایت صحیح است . حدیث غدیر خم را نسائی از طریق أبو طفیل از زید بن أرقم و نیز از علی علیه السلام و گروهی از صحابه نقل کرده‌ است . در این روایت چیزهای است که در آن‌ها نیست . اصل حدیث را ترمذی نیز نقل کرده است .[۷]

غدیر

این آیه دلیل بسیار روشنى است‏بر این که مقصود از «مولا» جز امامت و رهبرى چیز دیگرى نیست.

برای اطلاع بیشتر به این مقاله رجوع کنید: اعتراف به صحت حدیث غدیر+سند

۳ – اقرارگیرى از مردم

پیامبر اکرم ‏صلى الله علیه وآله در آغاز سخن، از مردم بر سه اصل مهم اسلامى اقرار گرفت و فرمود: «الستم تشهدون ان لا اله الا الله و ان محمدا عبده و رسوله و ان الجنه حق و النار حق؟»

هدف از این اقراگیرى چیست؟ آیا جز این است که مى ‏خواهد ذهن مردم را آماده کند، تا مقام و موقعیتى را که بعدا براى على ‏علیه السلام ثابت مى ‏کند، بسان اصول پیشین تلقى نمایند و بدانند که اقرار به ولایت و خلافت وى، در ردیف اصول سه گانه‏اى است که همگى به آن اقرار و اعتراف دارند؟ اگر مقصود از مولى، دوست و ناصر باشد، در این صورت رابطه جمله‏ ها به هم خورده و کلام، بلاغت و استوارى خود را از دست مى ‏دهد، زیرا:

یک: على ‏علیه السلام منهاى ولایت، یک فرد مسلمان برجسته بود که در جامعه آن روز پرورش یافته بود و لزوم دوستى با افراد با ایمان، تا چه رسد نسبت‏به مؤمنى مانند على ‏علیه السلام، چیز مخفى و پنهانى نبود که پیامبر آن را در اجتماع بزرگ اعلام بفرماید.

دو: این مساله این قدر هم اهمیت نداشت که در ردیف اصول سه گانه قرار گیرد.

۴ – بیعت ابوبکر و عمر

طبق نقل علماء، مفسران و مورخان بزرگ اهل سنت، عمر و ابوبکر اولین کسانى بودند که بعد از خطبه پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله در غدیر خم براى معرفى امام على ‏علیه السلام به عنوان وصى و امام بعد از خود، با على ‏علیه السلام به عنوان امیرالمؤمنین و امام المسلمین با بیان جملاتى اعتراف کردند:

«بخ بخ یا على اصبحت مولاى و مولى کل مؤمن و مؤمنه‏» یا «هنیئا لک یا ابن ابى طالب اصبحت و امسیت مولى کل مؤمن و مؤمنه‏»; (۴) «اى على بر تو مبارک باد که امروز مولاى من و مولاى هر مرد و زن مؤمن گشتى‏» یا «گوارا باد بر تو [این ولایت و امامت] اى پسر ابى‏ طالب که امروز مولاى من و مولاى هر مرد و زنى گشتى‏» بیعت کردند.

۵ – شان نزول آیه اکمال دین

جمع زیادى از مفسرین و مورخین اهل سنت در کتاب‏هاى خود نقل کرده‏اند که بعد از اعلان ولایت و امامت امیرالمؤمنین على‏ علیه السلام در روز غدیر خم و بیعت مسلمین با آن حضرت به عنوان امام و وصى بعد از پیامبرصلى الله علیه وآله، آیه شریفه «اکمال‏» (مائده/۳) نازل شد.

وقتى که آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً» بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل شد، حضرت فرمود:

الله اکبر على اکمال الدین و اتمام النعمه و رضا الرب برسالتى و ولایه على بن ابى طالب من بعدى (ثم قال) من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله.

الله اکبر بر تکمیل شدن دین و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولایت على بعد از من. هر کس من مولاى او هستم، على مولاى اوست. خداوندا، آن کسى که او را دوست دارد دوست‏بدار، و آن کس که او را دشمن دارد، دشمن بدار، و هر کس او را یارى کند، یارى کن و هر کس او را خوار کند خوار گردان.[۸]

شبهات غدیر

آیا کمال دین و اتمام نعمت پروردگار به امامت و رهبرى است‏یا به دوستى و محبت؟!

۶ – تاج گذارى

پیامبرصلى الله علیه وآله در مراسم غدیر خم عمامه خود را که «سحاب‏» نام داشت، به عنوان تاج افتخار بر سر امیرالمؤمنین‏ علیه السلام قرار دادند و انتهاى عمامه را بر دوش آن حضرت آویزان نمودند و فرمودند: «عمامه تاج عرب است.» خود امیرالمؤمنین ‏علیه السلام در این باره فرمود:

۴۱۹۰۹- عن علی قال: عممنی رسول الله صلى الله علیه وسلم یوم غدیر خم بعمامه فسدلها خلفی – وفی لفظ: فسدل طرفیها على منکبی – ثم قال: “إن الله أمدنی یوم بدر وحنین بملائکه یعتمون هذه العمه؛ وقال: إن العمامه حاجزه بین الکفر والإیمان – وفی لفظ: بین المسلمین والمشرکین”. ورأى رجلا یرمی بقوس فارسیه فقال: “ارم

رسول خداصلى الله علیه وآله در روز غدیر خم عمامه‏ اى بر سرم بستند و یک طرفش را بر دوشم آویختند و فرمودند: خداوند در روز بدر و حنین، مرا به وسیله ملائکه‏اى که چنین عمامه‏ اى بر سر داشتند یارى نمود.

کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال ج۱۵ ص۴۸۲ المؤلف: علاء الدین علی بن حسام الدین ابن قاضی خان القادری الشاذلی الهندی البرهانفوری ثم المدنی فالمکی الشهیر بالمتقی الهندی (المتوفى: ۹۷۵هـ)، المحقق: بکری حیانی – صفوه السقا، الناشر: مؤسسه الرساله، الطبعه: الطبعه الخامسه، ۱۴۰۱هـ/۱۹۸۱م.

تاج گذاری

ابن اثیر در النهایه میگوید:

کَانَ اسْمُ عِمَامَهِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ السَّحَابَ

اسم عمامه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم سحاب نام داشت.[۹]

عمامه پیامبر

دیلمی در  فردوس الاخبار می نویسد:

۴۲۴۶ – عَلیّ العمائم تیجان الْعَرَب والاحتباء حیطانها وجلوس الْمُؤمن فِی الْمَسْجِد رباطه

آن گاه که رسول خدا(صلى الله علیه وآله)على(علیه السلام)را با سحاب عمّامه گذارى کرد به او فرمود: اى على عمّامه ها تاج هاى عرب هستند.[۱۰]

سحاب

۷ – معجزه و امضاى الهى

إِنَّ السَّائِلَ هُنَا هُوَ الْحَارِثُ بْنُ النُّعْمَانِ الْفِهْرِیُّ. وَذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا بَلَغَهُ قَوْلُ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فِی عَلِیٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: (مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ) رَکِبَ نَاقَتَهُ فَجَاءَ حَتَّى أَنَاخَ رَاحِلَتَهُ بِالْأَبْطَحِ ثُمَّ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ، أَمَرْتَنَا عَنِ اللَّهِ أَنْ نشهد أن لا إله إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَبِلْنَاهُ مِنْکَ، وَأَنْ نُصَلِّیَ خَمْسًا فَقَبِلْنَاهُ مِنْکَ، وَنُزَکِّیَ أَمْوَالَنَا فَقَبِلْنَاهُ مِنْکَ، وَأَنَّ نَصُومَ شَهْرَ رَمَضَانَ فِی کُلِّ عَامٍ فَقَبِلْنَاهُ مِنْکَ، وَأَنْ نَحُجَّ فَقَبِلْنَاهُ مِنْکَ، ثُمَّ لَمْ تَرْضَ بِهَذَا حَتَّى فَضَّلْتَ ابن عمک علینا! أفهذا شی مِنْکَ أَمْ مِنَ اللَّهِ؟! فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: (وَاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا هُوَ إِلَّا مِنَ اللَّهِ) فَوَلَّى الْحَارِثُ وَهُوَ یَقُولُ: اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ مَا یَقُولُ مُحَمَّدٌ حَقًّا فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَهً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ. فَوَاللَّهِ مَا وَصَلَ إِلَى نَاقَتِهِ حَتَّى رَمَاهُ اللَّهُ بِحَجَرٍ فَوَقَعَ عَلَى دِمَاغِهِ فَخَرَجَ مِنْ دُبُرِهِ فَقَتَلَهُ، فَنَزَلَتْ: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ الْآیَهَ.[۱۱]

چون رسول خدا به غدیر خم رسید، مردم را خبر کرد، و ایشان گرد آمدند، و دست علی را گرفت و گفت: من کنت مولاه فعلی مولاه. این خبر شایع شد و به شهرها رسید از جمله به حارث بن نعمان فهری رسید. حارث سوار ناقه خود شد، و آهنگ رسول الله کرد و آمد تا به لشگرگاه رسید، و از ناقه خود پیاده شد، و زانوی ناقه را بست، و رو به خیمه رسول الله آورد، و رسول الله در میان مهاجر و انصار نشسته بود. و گفت: ای محمد تو آمدی و گفتی: سیصد و شصت معبود را رها کنید، و بگوئید: خدا یکی است! و ما گفتیم. و گفتی که: بگوئید: من رسول او هستم! ما هم گفتیم. گفتی که: پنج نماز بجای آورید! ما آوردیم. گفتی: ماه رمضان روزه بدارید! پذیرفتیم. گفتی: زکوه مال بدهید ما هم به گردن گرفتیم! حج فرمودی، رد نکردیم، جهاد فرمودی، قول تو را قبول نمودیم. به این همه دستورات راضی نشدی تا آنکه:  «وسط بازوی پسر عموی خود را گرفتی، و بلند کردی، و او را بر ما فضیلت و برتری بخشیدی، و گفتی: هر کس که من مولی و آقای اویم، علی مولی و آقای اوست! آیا این مطلب از توست، یا از خداست»؟! رسول خدا فرمود: «سوگند به آن کسی که جز او معبودی و خدائی نیست، این از طرف خداست، و من به امر خدا گفتم». حارث که این بشنید، پشت کرد و رو به سوی ناقه خود نهاد، و می گفت: «بار خدایا اگر این که محمد می گوید، حق است، و از پیش توست، بر ما سنگ از آسمان ببار! یا برای ما عذاب دردناکی بفرست»! هنوز سخنش تمام نشده بود که سنگی از آسمان آمد، و بر سر او خورد، و او را همچنان بر جای خود بکشت. و خداوند تعالی این آیه فرستاد: سال سائل بعذاب واقع- للکافرین لیس له دافع- من الله ذی المعارج. حق تعالی رحمت فرستاد، او عذاب خواست، گفتند: چون تو را رحمت نافع نیست، کسی عذاب را از تو دافع نیست.

اثبات ولایت حضرت علی

و با این معجزه، بر همگان مسلم شد که «غدیر» از منبع وحى سرچشمه گرفته و یک فرمان الهى است.

۸ – شرایط بیان حدیث

هرگاه مقصود از بیان حدیث غدیر، مراتب دوستى على ‏علیه السلام بود، دیگر لازم نبود که پیامبر اکرم در هواى گرم کاروان صدهزار نفرى را از رفتن باز بدارد و مردم را در آن هواى گرم روى ریگ‏ها و سنگ‏هاى بیابان بنشاند و خطابه مفصل بخواند.

مگر قرآن با آیه شریفه «انما المؤمنون اخوه‏» (حجرات / ۱۰٫) افراد جامعه با ایمان را برادر یکدیگر نخوانده بود؟

قرآن، در آیات زیادى افراد با ایمان را دوست‏یکدیگر معرفى کرده است. على ‏علیه السلام نیز عضو همان جامعه با ایمان بود و دیگر نیازى نبود که پیامبر اکرم مستقلا درباره دوستى و مودت على ‏علیه السلام داد سخن بدهد.

اینکه هدف از حدیث غدیر بیان مراتب دوستى و نصرت على ‏علیه السلام بوده و مولى به معنى محب و ناصر است، یک نوع اشکالتراشى کودکانه است و از تعصب‏هاى کور مایه مى ‏گیرد، بلکه به حکم قرائن پیشین و شواهد دیگرى که با دقت در سراسر خطبه به دست مى ‏آید، کلمه مولى در حدیث غدیر یک معنى بیش ندارد، و آن اولى به تصرف است.

[۱] . تاریخ طبرى ج۲ ص۳۲۱ المؤلف: محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب الآملی، أبو جعفر الطبری (المتوفى: ۳۱۰هـ)، (صله تاریخ الطبری لعریب بن سعد القرطبی، المتوفى: ۳۶۹هـ)، الناشر: دار التراث – بیروت، الطبعه: الثانیه – ۱۳۸۷ هـف عدد الأجزاء: ۱۱٫

[۲] . تاریخ طبرى ج۲ ص۳۵۰ المؤلف: محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب الآملی، أبو جعفر الطبری (المتوفى: ۳۱۰هـ)، (صله تاریخ الطبری لعریب بن سعد القرطبی، المتوفى: ۳۶۹هـ)، الناشر: دار التراث – بیروت، الطبعه: الثانیه – ۱۳۸۷ هـف عدد الأجزاء: ۱۱٫ السیره النبویه لابن هشام ج۱ ص۴۲۵ المؤلف: عبد الملک بن هشام بن أیوب الحمیری المعافری، أبو محمد، جمال الدین (المتوفى: ۲۱۳هـ)، تحقیق: مصطفى السقا وإبراهیم الأبیاری وعبد الحفیظ الشلبی، الناشر: شرکه مکتبه ومطبعه مصطفى البابی الحلبی وأولاده بمصر، الطبعه: الثانیه، ۱۳۷۵هـ – ۱۹۵۵ م، عدد الأجزاء: ۲٫  الکامل فی التاریخ ج۱ ص۶۸۷ المؤلف: أبو الحسن علی بن أبی الکرم محمد بن محمد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی الجزری، عز الدین ابن الأثیر (المتوفى: ۶۳۰هـ)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، الناشر: دار الکتاب العربی، بیروت – لبنان، الطبعه: الأولى، ۱۴۱۷هـ / ۱۹۹۷م، عدد الأجزاء: ۱۰٫

[۳] . علامه امینى، الغدیر، ج ۱، ص ۱۵۹٫ – الاحتجاج، ابى منصور احمد بن على ابن ابى‏ طالب الطبرسى، تحقیق ابراهیم بهادرى، و محمدهادى به; با اشراف علامه جعفر سبحانى، (تهران، انتشارات اسوه، التابعه لمنظمه الاوقاف و الشؤون الخیریه، ۱۴۱۳ ه ق)، ج ۱، صص ۱۳۸ – ۱۶۰٫تفسیر الصافى، محسن فیض کاشانى، (مشهد، دارالمرتضى للنشر بى ‏تا) ج ۲، صص ۵۲ – ۶۶٫)

[۴] . تفسیر فخر رازی، ج۱۲، ص۴۰۱ المؤلف: أبو عبد الله محمد بن عمر بن الحسن بن الحسین التیمی الرازی الملقب بفخر الدین الرازی خطیب الری (المتوفى: ۶۰۶هـ)، الناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعه: الثالثه – ۱۴۲۰ هـ

[۵] . تفسیر القرآن العظیم لابن أبی حاتم – ج۴ ص۱۱۷۲ المؤلف: أبو محمد عبد الرحمن بن محمد بن إدریس بن المنذر التمیمی، الحنظلی، الرازی ابن أبی حاتم (المتوفى: ۳۲۷هـ)، المحقق: أسعد محمد الطیب، الناشر: مکتبه نزار مصطفى الباز – المملکه العربیه السعودیه، الطبعه: الثالثه – ۱۴۱۹ هـ

[۶] . روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم ج۳ ص۳۵۹ المؤلف: شهاب الدین محمود بن عبد الله الحسینی الألوسی (المتوفى: ۱۲۷۰هـ)، المحقق: علی عبد الباری عطیه ، الناشر: دار الکتب العلمیه – بیروت، الطبعه: الأولى، ۱۴۱۵ هـ ،عدد الأجزاء: ۱۶ (۱۵ ومجلد فهارس) الدر المنثور للسیوطی، ج۲، ص۲۹۸ – فتح القدیر للشوکانی، ج۲، ص۶۰ – المنار لرشید رضا، ج۶، ص۴۶۳

[۸] . محمد الجوینى، فرائد السمطین، ج ۱، ص ۷۴، باب ۱۲٫

[۹] . النهایه فی غریب الحدیث والأثر ج۲ ص۳۴۵ المؤلف: مجد الدین أبو السعادات المبارک بن محمد بن محمد بن محمد ابن عبد الکریم الشیبانی الجزری ابن الأثیر (المتوفى: ۶۰۶هـ)، الناشر: المکتبه العلمیه – بیروت، ۱۳۹۹هـ – ۱۹۷۹م، تحقیق: طاهر أحمد الزاوى – محمود محمد الطناحی، عدد الأجزاء: ۵٫

[۱۰] . الفردوس بمأثور الخطاب ج۳ ص۸۷ المؤلف: شیرویه بن شهردار بن شیرو یه بن فناخسرو، أبو شجاع الدیلمیّ الهمذانی (المتوفى: ۵۰۹هـ)، المحقق: السعید بن بسیونی زغلول، الناشر: دار الکتب العلمیه – بیروت، الطبعه: الأولى، ۱۴۰۶ هـ – ۱۹۸۶م، عدد الأجزاء: ۵٫

[۱۱] . تفسیر القرطبی ج۱۸ ص۲۷۸ و ۲۷۹ المؤلف: أبو عبد الله محمد بن أحمد بن أبی بکر بن فرح الأنصاری الخزرجی شمس الدین القرطبی (المتوفى: ۶۷۱هـ)، تحقیق: أحمد البردونی وإبراهیم أطفیش، الناشر: دار الکتب المصریه – القاهره، الطبعه: الثانیه، ۱۳۸۴هـ – ۱۹۶۴ م، عدد الأجزاء: ۲۰ جزءا (فی ۱۰ مجلدات) .

آیا حدیث غدیر از اعتبار کافی برای اثبات خلافت و امامت علی بن ابی طالب برخوردار است برخی در اعتبار ان خدشه وارد می کنند.

پاسخ

حماسه اعجاب آور و دلنشین غدیر نقطه عطفی در تاریخ اسلام است که ولایت حضرت علی(علیه السلام) را به طور رسمی و صریح مطرح نموده و از اهمیت خاصی برخوردار است که برای هیچ کس عذری باقی نمی گذارد. چنان که حضرت صدیقه طاهره ـ سلام الله علیها ـ در جواب عذر تراشی‌های انصار فرمود: «و هل ترک أبی یوم غدیرخم لاحد عذرا».(۱) آیا پدرم با پدید آوردن حماسه غدیر، عذری برای کسی باقی گذارد.

اعتبار سندی: حدیث غدیر از نظر سند قطعی و مسلم بوده و از اعتبار کافی برخوردار است و اگر ما حدیث متواتر داشته باشیم آن حدیث غدیر است. در کتب روائی فریقین به این ماجرا پرداخته و این ماجرای مهم تاریخی نقل شده. اشعار و ادبیات هر دو فرقه نیز به صورت گسترده‌ای به این حادثه مهم تاریخی پرداخته، تا جایی که کمتر موضوعی را می‌توان یافت که این گونه مورد اهتمام قرار گرفته باشد. عالِم سخت کوش و پرتلاش مرحوم علامه امینی، روایات، اشعار، اسناد و…. مربوط به ماجرای غدیر خم را گرد آورده. است، ایشان روایت غدیر را از ۱۱۰ نفر از صحابه(۲) و هشتاد و چهار نفر از تابعین(۳) از منابع متقن فریقین استخراج نموده و ۳۶ نفر از علمای فریقین(۴) و به ویژه دانشمندان اهل سنت را نام می‌برد و هم چنین جمع کثیری از مؤلفین که در رابطه به حدیث غدیر کتاب تألیف نموده‌اند، ذکر کرده است.(۵)بنابراین آنان که در این موضوع مناقشه کرده‌اند، خود را رسوا کرده‌اند.

کسانی که گفته‌اند: این حدیث اعتبار ندارد اگر منظورشان اعتبار سندی باشد پاسخ اینست که و ثانیاً بسیاری از بزرگان اهل سنت به صحت حدیث من کنت… تصریح کرده‌اند که از جمله آنها اشخاص ذیل می باشند:

1. ذهبی شمس الدین محمد ابن احمد سیر الاعلام النبلاء، ج ۵، ص ۴۱۵، ۲ ابن حجر فتح الباری، ج ۷، ص ۷۴ ۳ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج ۳، ص ۲۰۳ ۴ حاکم نیشابوری، ‌المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۱۸ و ص ۶۱۳ سنن ترمذی، ج ۵،‌ص ۶۳۳ و مصادری که این کلام را نقل کرده‌اند بسیار متعددند به عنوان نمونه ترمذی، السنن، ج ۵، ص ۶۳۳ ابن ماجه، السنن، ج ۱، ص ۴۵ نسایی، خصایص امیر المؤمنین، ص ۴۷، و ص ۱۵۵ ابن حنبل، المسند، ج ۹، ص ۴۳ و ج ۱، ص ۳۲۱ ابن حنبل، فضایل الصحابه، ج ۲، ص ۵۹۳ طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۳، ص ۱۷۹ و ج ۵، ص ۱۹۵

بنابراین با توجه به آن چه در رابطه با روات حدیث بیان شد و با توجه به این که در منابع متعدد و متقن و سنن و مساتید نقل شده حدیث غدیر از نظر سندی از اعتبار کافی برخوردار است، بلکه قطعی است.

اعتبار دلالی:برای تبیین مقصود حدیث غدیر، ابتدا لازم است، برخی از الفاظ حدیث که در تبیین جهت دلالی آن دخالت دارند، توضیح داده شود.

ابن کثیر در بدایه و نهایه(۶) و طبرانی و دیگران با سندی که بر صحت آن اذعان دارند، نقل کرده‌اند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در غدیر خم خطبه خواند و فرمود: ای مردم نزدیک است من به سوی خدا دعوت شوم و این دعوت را مثبت پاسخ گویم، من مسئولم و مورد پرسش قرار خواهم گرفت، شما نیز مسئول هستید و بازجویی خواهید شد، در آنجا چه خواهید گفت. گفتند: گواهی می‌دهیم که تبلیغ رسالت فرمودی، جهاد نمودی، نصیحت کردی، خداوند جزای خیر بتو دهد! پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: مگر نه این است که شما شهادت می‌دهید «لا اله الا الله، و ان محمداً عبده و رسوله» و این که بهشت، آتش، مرگ و زندگی بعد از مرگ حق است و قیامت حق است و قیامت بدون تردید خواهد آمد و خداوند مردگان در قبر را زنده می‌کند؟ گفتند: بلی! به آن گواهی می‌دهیم.

در این هنگام پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرض کردند خداوندا گواه باش. سپس فرمود: ای مردم خداوند مولای من است و من مولای مؤمنانم و من از خودشان نسبت به آنها اولی هستم، فمن کنت مولاه فهذا مولاه یعنی علیاً اللهم و ال من اولاه و عاد من عاداه…. پس هر کس من مولای اویم این (یعنی علی) مولای اوست، خداوندا دوست بدار کسی را که او را دوست می‌دارد و دشمن دار کسی که با او دشمنی می‌کند.

آن گاه فرمود ای مردم من پیش از شما می‌روم و شما کنار حوض کوثر بر من وارد خواهید شد… در مورد ثقلین از شما پرسش خواهم نمود… و در این صحنه حضرت امر می‌کند که به عنوان امام با حضرت علی(علیه السلام) بیعت کنند.

طرق متعدد وجود دارد که ابابکر و عمر آمدند بیعت کردند و گفتند: «هنیاً لک اصبحت مولی کل مؤمن و مؤمنه».

دلالت حدیث و کیفیت استدلال و اعتبار دلالی آن: این حدیث بگونه‌ای روشن و واضح بر امامت و ولایت حضرت علی (علیه السلام) بعد از پیامبر گرامی اسلام دلالت دارد که حضرت می‌فرماید: «من کنت مولاه فعلی مولاه.» زیرا کلمه مولی به معنی سرپرست و صاحب اختیار و اولی به تصرف می‌باشد که همان اولویت مطلقه که برای حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود از برای حضرت علی (علیه السلام) برای مردم ابلاغ می‌شود.

کلمه مولی به معنای اولی به تصرف بودن در کتب و تفاسیر فریقین آمده(۷) اگر چه از برای آن معناهایی دیگر مثل رب و صاحب و جار و محب… ذکر شده،‌اما این معانی باعث نمی‌شود که دراین جا، به معنی اولی به تصرف نباشد، زیرا معانی مذکور اکثراً امکان ندارد که در این حدیث مراد باشد، چون مناسبت ندارد.

شواهد و قراین: ۱ جملاتی که قبل از کلمه مولی در حدیث غدیر آمده خود شاهد قوی بر معنای سر پرستی کلمه مولی است، آنجا که می فرماید: «الست اولی بکم من انفسکم قالوا بلی. آیا من از خود شما بر شما اولویت ندارم؟ گفتند: بلی، بعد فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه». معلوم است که می‌خواهد همان اولویت خودش بر نفوس را برای علی تصویب کند.

2. مناسبت زمانی و مکانی که حضرت پیامبر در این وادی گرم و سوزان جمعیت کثیر را متوقف کرد، مقتضای حکمت پیامبر این است که پیام مهم داشته است و آن مسأله امامت است نه این که جمعیت را متوقف کند و بفرماید علی را دوست بدارید و به ویژه این که در بعضی از تعبیرات «من بعدی» داردکه با دوست داشتن سازگاری ندارد، بلکه می‌خواهد بگوید: علی امام شماست، این یکی از قراین است که می‌تواند، معنی مولی را روشن کند.
3. قرینه دیگر فهم حاضرین و شعرا و خطباء در جلسه و خصوصاً خود شیخین که از آن معنی سرپرستی فهمیدند و در آثار خود به این معنی منعکس نمودند و شیخین آمدند به عنوان ولی و جانشین پیامبر این مقام را تبریک و تهنیت گفته‌اند و مردم آن زمان از آن به یوم النصب تعبیر می‌کنند.
4. نزول آیه تبلغ که اگر ابلاغ نکنی رسالت ناتمام است که این امر مهم همان امامت است.(۸) و آیه اکمال از نتایج به دست آمده از این حماسه خبر می‌دهد.
5. خود این خطابه مشتمل بر حدیث ثقلین است که با معنی محبت سازگاری ندارد.(۹)

بنابراین حدیث غدیر از نظر دلالی نیز از اعتبار کافی برخوردار است.

با توجه به آنچه گذشت، ثابت شد که حدیث غدیر از نظر سندی و دلالی از اعتبار کافی برخوردار است.

ابراهیم بن محمد مؤید جوینی در کتاب فراید(۱۰) روایت کرده: در زمان خلافت عثمان در مسجد رسول الله (صلی الله علیه و آله) دیدم علی (علیه السلام) در مسجد بود و جماعتی در حال گفتگو با یکدیگر بودند. آنان درباره قریش و فضل و سوابق قریش آن چه پیامبر در باره قریش فرموده، سخن می‌گفتند: و فضیلت انصار و سوابق درخشان آنان و تمجیدی را که خداوند از آنان در قرآن نموده، یادآور می‌شدند و هر گروه فضیلت‌های خویش را بر می‌شمرد. در این حلقه گفتگو بیش از دویست تن شرکت داشتند، که علی و سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف و طلحه و زبیر و مقداد و ابوذر و حسن (علیه السلام) وحسین (علیه السلام) و ابن عباس در زمره آنان بودند. این نشست از صبح تا ظهر ادامه یافت و علی بن ابی طالب هم چنان نشسته بود و ساکت بود که جمعیت رو به آن حضرت کرده و از وی خواستند سخن بگوید. آن حضرت فرمود: خداوند به خاطر پیامبر و اهل بیت آن حضرت اینها را به ما موهبت کرد، آن گاه حضرت شماری از فضیلت‌های خویش را برشمرد و از آنان تصدیق وگواهی خواست و آنان گواهی دادند از جمله این که فرمود:

… وخداوند امر فرمود تا مرا در غدیرخم نصب کند آن گاه پیامبر خطبه خواند و فرمود ای مردم، خداوند به من رسالتی داده که سینه‌ام از آن تنگ شده و گمان کردم که مردم مرا در این رسالت تکذیب خواهند کرد و سپس مرا تهدید کرده که یا آن را تبلیغ کنم یا اگر تبلیغ نکنم مرا عذاب نماید و فرمود ای مردم آیا می‌دانید که خداوند متعال مولی من (صاحب اختیار) من است و من مولای مؤمنان و از جانهای آنان اولی و سزاوارترم، گفتند:‌آری یا رسول الله، فرمود:‌ یا علی برخیز، من برخاستم، فرمود: کسی که من مولای او هستم علی مولای اوست. خدایا دوست بدار آنکه علی را دوست بدارد و دشمن بدار آن که او را دشمن دارد.

سلمان برخاست و گفت: یا رسول الله این چه ولایتی است؟ پیامبر فرمود: این ولایت، آن گونه ولایتی است که من دارم کسی که من از جانش نسبت به او اولی هستم علی نیز همان گونه از جان او اولی است، آن گاه خدای تعالی آیه کریمه را نازل کرد «الیوم اکملت لکم دینکم…» یعنی امروز دینتان را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و راضی شدم که اسلام دین شماست.

آنگاه ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: یا رسول الله این آیه ویژه علی است؟ فرمود: آری مخصوص علی است و دیگر اوصیای من تا روز قیامت. گفتند: یا رسول الله آنها را برای من بیان کن، فرمود: علی برادرم و وزیرم و وارث و وصیم و جانشین من در میان امتم و سرپرست هر مؤمنی پس از من است سپس فرزندم حسن و حسین و سپس نه تن از فرزندان حسینم. قرآن با آنان و آنان با قرآن هستند آنان از قرآن جدا نمی‌شوند و قرآن از آنان جدا نمیشود تا کنار حوض بر من وارد شوند.

آنگاه علی (علیه السلام) از کسانی که در آن جمع (در صحنه غدیر خم) حضور داشتند و این سخنان را از پیامبر شنیده بودند و در خاطر داشتند خواست تا برخیزند و گواهی دهند، زید بن ارقم، براء بن عاذب، سلمان، ابوذر و مقداد برخاستند و گفتند: ما گواهی میدهیم و در خاطر داریم گفتار پیامبر را که بر منبر ایستاده بود و تو در کنار وی بودی آنگاه فرمود: ایها الناس… (خطبه حضرت در روز غدیر) بنابر این هم در سند و هم در دلالت حدیث شریف که مربوط به ولایت و امامت علی(علیه السلام) است جای تردید نیست و همه بر آن اذعان دارند.

پی نوشتها

۱.خصال صدوق، ج ۱، ص ۱۷۳
۲.امینی، عبدالحسین محمد، الغدیر، ج ۱، ص ۴۱ ـ ۱۴۴
۳.همان، ۱۴۵ ـ ۱۶۵
۴.همان، ۱۶۷ ـ ۳۱۱
۵.همان، ص ۳۱۳ ـ ۳۲۵
۶.ابن اثیر، البدایه و النهایه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج ۷، ص ۳۶۲
۷.امینی، الغذیر، ج ۱، ص ۶۱۵‌و تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص ۴۷۶
۸.طهماسبی، محمدحسین، امام علی، آفتاب اسلام متمدن، به نقل از: حافظ ابوالقاسم حسکانی در کتاب شواهد التنزیل. سبط ابن جوری، در کتاب خواص الامه. ابو سعید سجستانی، در کتاب الولایه.
۹.الغدیر، ج ۱، ص ۶۵۱ ـ ۶۶۹
۱۰.فراید السمطین، بیروت، مؤسسه المحمودی للطباعه و النشر، ج ۱، ص ۳۱۲